'Maak je een fout, dan gaat je kop eraf'

Door Hugo van der Parre en Bas de Vries

Ze wordt intelligent genoemd, bestuursvoorzitter Nurten Albayrak-Temur van het Centraal Orgaan opvang asielzoekers, in sommige opzichten briljant zelfs. Albayrak (46) kan ook bijzonder charmant zijn, ze heeft charisma. Medewerkers zien haar als iemand die het COA richting de buitenwereld uitstekend verkoopt.

Maar daar houdt de bewondering op. Wie zijn oor te luisteren legt binnen het COA-hoofdkantoor in Rijswijk ontmoet groeiende bezorgdheid en verontwaardiging over Albayraks bestuursstijl. Die zou ervoor zorgen dat "zeker de helft van de medewerkers hier 's morgens met een knoop in z'n maag het gebouw binnenloopt".

Een despoot, zeggen verschillende personeelsleden die NOS Nieuws de afgelopen weken sprak. Een geboren manipulator die verdeelt en heerst en directeuren van verschillende bedrijfsonderdelen tegen elkaar uitspeelt. Een Machiavellist, die een angstcultuur creëert waarbinnen weinigen haar nog durven tegen te spreken of een fout toe te geven. "Want dan gaat je hoofd op het hakblok. Dan zorgt ze er bijvoorbeeld voor dat je nauwelijks nog een besluit door de directieraad krijgt. Zodat je uiteindelijk zelf je conclusies trekt, als je niet wordt weggestuurd."

Onmin

Uit angst voor represailles en boetes is de onvrede alleen anoniem op te tekenen. Albayrak, nicht van oud-PvdA-staatssecretaris Nebahat Albayrak, trad in 2004 aan als algemeen directeur. Haar functie is inmiddels geüpgraded tot voorzitter Raad van Bestuur, inclusief een inkomen van 273.000 euro (de stand in 2009) en een auto met chauffeur. Onder de raad van bestuur werken zeven directeuren.

In de zeven jaar dat Albayrak aan het hoofd van het COA staat, zijn maar liefst twintig directeuren verdwenen, van wie het grootste deel in onmin. Binnen de huidige club directeuren zitten er maar twee langer dan negen maanden op hun plaats. Ook naast haar in de raad van bestuur ruimden twee mensen het veld. Niemand wil de volgende zijn die wordt weggestuurd of die het werken onmogelijk wordt gemaakt.

De vorige Ondernemingsraad (OR) deed in 2007 en 2008 onderzoek naar die situatie. Aanleiding was het plotselinge vertrek van twee directeuren. Enkele citaten uit de bevindingen (.pdf):

"Medewerkers durven al een tijd niet meer openlijk kritisch te zijn, omdat kritiek binnen het COA niet wordt gewaardeerd. Met kritiek scoor je niet. Medewerkers hebben eerder het gevoel er op afgerekend te worden."

"Binnen het COA is bekend dat managers na een arbeidsconflict niet meer terugkomen, maar dat het conflict financieel wordt afgehandeld. Dit in plaats van het erkennen van fouten en het herstellen van de werkrelatie."

Deze conclusies hadden destijds geen gevolgen. De toenmalige OR-voorzitter werkt na een conflict inmiddels niet meer bij het COA.

Veiligheid

Ook gebeurde er weinig met de klacht die door de OR werd opgetekend uit de monden van twee directeuren Opvang die van de één op de andere dag waren opgestapt:

"Beiden hadden last van het gebrek aan lange-termijn-risico-inschatting, het gebrek aan prioriteitsstelling en het sturen daarop. Voortdurend wordt er in paniek ad hoc gereageerd op situaties die daardoor prioriteit krijgen, ten koste van zaken die werkelijk prioriteit hebben, zoals bijvoorbeeld veiligheid in de opvang. (...) Zie de verslagen van de Directieraad. Daar komt het woord asielzoekers maar weinig in voor."

Die veiligheid in de centra bleef een probleem, blijkt uit een brief van de Arbeidsinspectie die eind april van dit jaar bij het COA in de bus viel. In die brief staat weliswaar dat de organisatie "veel aandacht heeft voor de arbeidsomstandigheden van medewerkers", maar ondertussen is er sprake van een reeks overtredingen, constateert de inspectie. De lijst overtredingen, die verschillende pagina's beslaat, moest het COA voor 1 september hebben opgelost. Zo waren er geen afdoende maatregelen genomen die personeel moesten beschermen tegen besmetting door bewoners met bijvoorbeeld tbc. Op de locatie in Schalkhaar was het risico van agressie en geweld toegenomen door de verminderde inzet van beveiligers.

Volgens ingewijden zijn de meeste van dit soort tekortkomingen inmiddels inderdaad opgelost. Dat geldt echter niet voor de veilige spreekkamers die in de centra nodig zijn, er is alleen nog een 'modelkamer' gebouwd.

Klachten

Recenter stelden medewerkers de situatie binnen het COA en het aandeel van bestuursvoorzitter Albayrak daarin opnieuw aan de orde. Eerst bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en afgelopen voorjaar bij de Raad van Toezicht, die als een soort Raad van Commissarissen toezicht houdt op de COA-top. De RvT staat onder leiding van senator Loek Hermans, prominent partijgenoot van VVD-lid Albayrak. Ook deze noodkreten leverden niets op.

Daarom kiezen COA-mensen nu de publiciteit in de hoop dat daarmee eindelijk de ernst van de situatie duidelijk wordt: "Het bedrijf gaat naar de knoppen, de integriteit wordt aan alle kanten geschonden", zegt een van hen. "Ik werk graag bij het COA, omdat ik echt iets heb met de missie: vluchtelingen op een zo goed mogelijke manier helpen. Maar die missie dreigt helemaal buiten beeld te raken door alle machtsspelletjes die hier in dit gebouw worden gespeeld." Een ander: "Je maakt hier echt huilbuien mee, van mensen die uit pure ellende niet meer weten wat ze moeten doen".

De lijst klachten van het personeel is lang. Tegen een kritische manager is volgens betrokkenen zonder goede aanleiding een integriteitsonderzoek gestart. Daar kwam niets uit, maar ondertussen had hij wel een periode thuis moeten zitten.

Kosten

Daarnaast is er irritatie over de makkelijke manier waarop de COA-top volgens velen met gemeenschapsgeld omgaat. Verbazing wekte de dure Audi A8 die Albayrak bestelde toen haar vorige dienstauto vervangen moest worden. Té duur, volgens het ministerie. En dus moest de auto weer worden afbesteld. Kosten: 14.800 euro.

En dan zijn er nog de vele consultants die de Directieraad en de bestuursvoorzitter bijstaan. Een voorbeeld is Albayrak-vertrouweling Ed Heijnen, die in het verleden op interimbasis ook enige tijd directeur en lid van de Raad van Bestuur was. Hij mag de komende tijd een nieuwe reorganisatie binnen het COA begeleiden. Tegen een tarief dat, zo bevestigt het COA, op jaarbasis neerkomt op 300.000 tot 350.000 euro.

Ook het voortdurend afscheid nemen van topmensen is niet gratis. Vorige maand nog moest het COA 55.000 euro betalen aan een oud-lid van de Raad van Bestuur, dat volgens de kantonrechter bij zijn ontslag onrechtvaardig behandeld was.

Leegstand

De meeste onrust is er in de kantoortoren van het COA in Rijswijk. Dat betekent niet dat er niets doorsijpelt naar de medewerkers elders in het land. Al vanaf april vorig jaar kwamen steeds meer bedden leeg te staan in de tientallen asielzoekerscentra (azc's). Iedere maand zijn er 400 asielzoekers minder dan de maand ervoor. Waar het ministerie van Binnenlandse Zaken bij de financiering rekent op een bezetting van ruim 91 procent van de plaatsen, was dat dit jaar gemiddeld 8 procent lager.

Het personeel in de azc's weet uit ervaring wat dat betekent: het aantal opvangplaatsen zal verder worden afgebouwd. In 2001 zaten er 83.000 mensen in de opvang, een aantal dat daarna steeds verder zakte tot inmiddels 18.500. En inderdaad: in juli kwam richting personeel de aankondiging van een zogenaamd krimpbesluit: 2500 opvangplaatsen verdwijnen, locaties zullen sluiten.

Maar welke locaties? En hoeveel medewerkers gaat dat hun baan kosten? Die beslissing laat nog altijd op zich wachten. Dat tijdverlies gaat in de papieren lopen, want sluiting van een azc kost in de praktijk zo'n zes maanden. De 3000 lege plekken die er momenteel zijn, kosten de belastingbetaler aan het eind van het jaar zo'n 17 miljoen euro, is de schatting. "Dat geld lekt gewoon weg, het gebrek aan slagvaardigheid is tot nu toe groot", zegt een bron.

Volgens het COA (.pdf) hield de organisatie een extra buffer aan in de centra vanwege de mogelijke vluchtelingenstromen die de revoluties in Noord-Afrika zouden kunnen veroorzaken. Maar uit notulen van een vergadering over dit onderwerp van afgelopen maart blijkt dat het binnen de organisatie niet de verwachting was dat de Arabische lente voor veel extra instroom zou zorgen. "Er is een scenario gestart voor het geval we onverhoopt een stijging van instroom krijgen vanuit Noord-Afrika. Er is overigens nog geen enkele aanleiding op dit moment om een verhoogde instroom te verwachten."

Bezuinigingen

Ingewijden weten dat de COA-top de grote lijn van het krimpbesluit in juli heeft bepaald: er gaat een streep door zes of zeven locaties. Bij tien tot vijftien medewerkers per locatie betekent dat het verlies van zo'n honderd arbeidsplaatsen. Komende dinsdag valt het definitieve besluit daarover en moet ook bekend worden om welke centra het precies gaat. Bovenop de bijbehorende besparing van (uiteindelijk) 30 miljoen wil Binnenlandse Zaken overigens dat het COA dit jaar nog eens een 21 miljoen extra bezuinigt, op een totaalbudget van bijna een half miljard. Volgend jaar zal de organisatie het met beduidend minder geld moeten doen; 400 miljoen was tot op heden de inzet van het ministerie.

"Dat er banen verloren gaan, dat is het ergste niet", zegt een betrokkene. "Dat zit in het dna van onze organisatie: iedereen is gewend dat we groeien en dan weer krimpen, afhankelijk van de vluchtelingenstromen van dat moment. Wat hier misgaat, is het gebrek aan transparantie. Vanaf januari/februari was al duidelijk dat een reorganisatie onvermijdelijk is. Maar om de één of andere reden mocht het woord 'krimp' van Nurten Albayrak niet worden genoemd. Waarom niet? Geen idee, zij neemt wel meer onnavolgbare besluiten die de organisatie veel geld kosten."

Het COA staat onder druk, heeft Albayrak intern al meer dan eens vastgesteld. Een druk die ongeveer spiegelbeeldig is aan die van 10 jaar geleden. Niet de grote instroom, maar juist de stevige daling van het aantal asielzoekers zorgt nu voor spanning. Het bestaansrecht van het COA begint ter discussie te staan: kunnen gemeenten de opvang van vluchtelingen niet zelf beter voor hun rekening nemen?

Ervaren COA'ers weten wat dat in de praktijk betekent: nog meer 'trillende ramen' in de directiekamer. "Als alles goed loopt, dan is het relatief rustig. Maar zodra er dingen fout dreigen te gaan die op haar af zouden kunnen stralen, dan zorgt Albayrak onmiddellijk dat ze heel nadrukkelijk de schuld naar anderen schuift."

De NOS sprak voor deze verhalen veel mensen in en rond het COA en wist de nodige stukken boven tafel te krijgen. Wie aanvullende informatie heeft, kan die sturen naar martijn.bink@nos.nl of bas.de.vries@nos.nl.