Herdenking 9/11 van minuut tot minuut

Over de hele wereld wordt vandaag stilgestaan bij de aanslagen van 11 september 2001. De grootste herdenking vindt plaats in New York, waar in aanwezigheid van onder anderen president Obama, oud-president Bush en oud-burgemeester Giuliani de namen van alle 2983 slachtoffers van die dag worden voorgelezen.

19.18 uur: Einde liveblog

Het oplezen van de namen de 2983 slachtoffers is afgelopen. Daarmee eindigt ook het liveblog. Meer berichten over de herdenkingen van de aanslagen van 11 september 2001 vindt u in het dossier Tien jaar 9/11.

18.47 uur: Verklaring van Clinton

Oud-president Bill Clinton heeft een verklaring doen uitgaan voor de herdenking. Hij schrijft: "We zouden onze bijzondere dank moeten uitspreken voor de mensen die hun geliefden verloren en desondanks anderen te hulp schoten. Daarmee winnen ze de strijd tegen terreur, door liefde te laten zegevieren over haat".

17.56 uur: Obama in Pennsylvania

President Obama en zijn vrouw Michelle zijn inmiddels aangekomen in de buurt van Shanksville in Pennsylvania. Daar stortte op 11 september 2001 Vlucht 93 neer. Gisteren werd er een monument geopend. Obama plaatste een grote witte krans bij het nieuwe monument.

17.31 uur: Ruzie

Harrie van Veen meldt vanuit New York: "Het geruzie is begonnen. De truthers op straat roepen "9/11 was an inside job", oftewel 11 september was een complot. De controversiële geestelijke Terry Jones is opgedoken. Hij werd wereldberoemd toen hij opriep om de Koran te verbranden. Hij wordt omringd door truthers."

17.23 uur: Drukker bij Starbucks

De ceremonie bij het World Trade Center begint op zijn eind te lopen. De momenten van stilte zijn geweest, het lezen van de namen gaat nog even door. In de Starbucks op Park Row, vlak in de buurt, begint de ogenschijnlijke gewone zondagsdrukte op gang te komen. Er zitten enkele journalisten hun materiaal door te sturen. Een enkele bezoeker heeft een Amerikaans vlaggetje op zijn pet. Maar verder wijst niets erop dat er zojuist even verderop een herdenking van 3000 doden heeft plaatsgevonden. Een vader maakt ruzie met zijn huilende dochter over het gekochte broodje, in het venster bestuderen twee toeristen de kaart van Manhattan, de rij voor de kassa wordt langer.

17.01 uur: 11-septembergeneratie

Vicepresident Biden was bij de herdenking van het aanslag op het Pentagon. Het sprak over de hulpverleners die slachtoffers probeerden te redden. "Hetzelfde Amerikaanse instinct dat jullie richting de plek stuurde van de aanslag, prikkelde een heel nieuwe generatie van patriotten: de 11-septembergeneratie. Velen van hen waren nog maar kinderen op die fraaie morgen in september, maar net als hun grootouders tijdens Pearl Harbor, droegen ze op heldhaftige wijze de last die de geschiedenis op hun schouders plaatste. Terwijl ze volwassen werden, kwamen ze naar voren om te vechten voor ons land. En dat doen ze nog steeds."

16.45 uur: Herdenking Londen

Ook in het Verenigd Koninkrijk zijn de aanslagen herdacht. In Londen kwamen duizenden mensen bijeen in de St. Paul's Cathedral om de slachtoffers te herdenken. Er vielen meer Britse slachtoffers dan van welke andere niet-Amerikaanse nationaliteit dan ook. 67 Britse staatsburgers kwamen om het leven bij de aanslagen in New York.

16.34 uur: Paul Simon

De New Yorkse zanger Paul Simon speelt een akoestische versie van 'Sound of Silence'.

16.32 uur: Nabestaande

"Het is tien jaar geleden, maar het lijkt slechts een fractie van een seconde", zegt Debra Epps, wier broer Christopher omkwam. "Wat ik heb geleerd, is dat er in tijden van verdriet altijd mensen klaarstaan om je te helpen. Mensen vangen je als je struikelt."

16.31 uur: Giuliani spreekt

Ook oud-burgemeester Giuliani gebruikt woorden van een ander om zijn gedachten te verwoorden. Hij neemt de woorden uit het bijbelboek Prediker. "Er is een tijd van doden en een tijd van helen. Een tijd van huilen en een tijd van lachen. Een tijd van rouwen en een tijd van dansen. Een tijd van liefhebben en een tijd om te haten."

16.28 uur: Tweede toren

Het laatste moment van stilte markeert het instorten van de tweede toren.

16.15 uur: Verdriet

Harrie van Veen meldt: Een man uit New Jersey die liever zijn naam niet wil zeggen, huilt hevig bij het hek van St. Paul's Chapel voor een opgehangen Amerikaanse vlag. De man van in de vijftig komt voor zijn overleden vriend Richard Rodriguez, die hij de havenpolitie werkte. "Ze zeggen dat de tijd alle wonden heelt, maar dat is niet zo. Ik ben hier nog nooit geweest. Maar ze zeiden, het is de tiende herdenking, misschien is het eens tijd. Ik ben daar verderop geweest waar de torens stonden, maar dat kon ik niet aan. We hadden destijds gehoord van de vliegtuigen, maar we hoorden pas later dat de torens waren ingestort." Hij valt even stil. "Richard kijkt nu op ons neer, net als alle andere slachtoffers. Hij zal altijd een held blijven."

16.03 uur: Vlucht 93

Op het moment dat Vlucht 93 neerstortte is het stil in Shanksville en New York. In New York neemt oud-gouverneur Pataki het woord. "Zo veel namen. Er is nauwelijks plaats op de muren van ons hart."

16.07 uur: Discussie

Harrie van Veen meldt: Zoals altijd weer discussie tussen de thruthers en bezoekers van de herdenking. Een verklede jongeman tegen over twee boze vrouwen betoogt dat hij het recht heeft om hier te zijn en zijn mening te geven. Het is aan de vrouwen om er wel of niet naar te luisteren. De vrouwen vinden het onzin. Ze zeggen dat de jongeman het hele jaar de tijd heeft om zijn mening te geven, maar waarom moet het juist weer op 9/11. De discussie verzandt uiteraard in jij-bakken en uiteindelijk gaan beide partijen maar uiteen.

15.59 uur: Instorten zuidelijk toren

Op het moment dat de zuidelijke toren instortte wordt wederom een moment stilte gehouden. 2WTC werd later geraakt, maar omdat de inslag lager plaatsvond, was de druk op het geraakte stuk groter en stortte de toren eerder in.

15.55 uur: Bloemen

Zoals elk jaar hebben veel nabestaanden boeketten meegenomen naar de herdenking. Sommigen verwijderen de steel en steken de bloemen in de letters van de namen in het monument. Anderen gooien een enkele bloem in het bassin, dat daar wegdrijft tot het onder de watervallen verdwijnt.

15.52 uur: Hillary Clinton

Hillary Clinton is aanwezig op Ground Zero. De huidig minister van Buitenlandse Zaken was ten tijde van aanslagen Senator voor de staat New York. Ze gaat gewillig op de foto met nabestaanden rond het monument.

15.50 uur: Den Haag

Scheidend ambassadeur Fay Hartog Levin stelt tijdens de herdenking in Den Haag dat er terrein wordt gewonnen in de strijd tegen terreur. "Steeds vaker kijken samenlevingen naar een vreedzaam politiek proces. Dat is een veel belangrijker instrument dan terreur, zoals we kunnen zien aan de Arabische Lente."

15.42 uur: Shanksville

Ook in Pennsylvania is de herdenking van 9/11 begonnen. In het gisteren geopende monument komen nabestaanden bijeen. Alle namen van de veertig slachtoffers zullen worden voorgelezen, vlak bij de plek waar het vliegtuig neerstortte.

Ondertussen speelt zanger James Taylor in New York 'Close your eyes', waarna het voorlezen van de namen wordt hervat.

15.39 uur: Toespraken

Andrew Cuomo, gouverneur van de staat New York spreekt op Ground Zero. Hij haalt de Four Freedoms van Franklin Roosevelt aan. Bij het Pentagon neemt admiraal Mullen, de Amerikaanse chaf-staf het woord. "Geen woord kan de pijn van uw verdriet wegnemen. Dromen zijn hier verscheurd. Hoop de bodem in geslagen."

15.37 uur: Moment van stilte

Op het moment dat het Pentagon tien jaar geleden geraakt werd, wordt in New York en Washington een moment van stilte in acht genomen. Buiten het Pentagon wordt daarna Amazing Grace gezongen.

15.32 uur: Ceremonie Pentagon begint

In aanwezigheid van vicepresident Biden en minister van Defensie Penetta begint buiten het Pentagon de herdenkingsceremonie bij het Pentagon. Een veel kleinere ceremonie dan die in New York, waar slechts nabestaanden bij aanwezig zijn. De herdenking wordt gehouden bij het monument voor de 184 mensen die omkwamen, dat bestaat uit een bankje voor elk slachtoffer. President Obama zal later vandaag een krans leggen bij het monument.

15.25 uur: Rutte

In Den Haag is ook de herdenking begonnen. Premier Rutte zegt dat "New York voelt voor mij als tweede huis". "We waren die dag allemaal wereldburger." Hij vraagt bij de herdenking speciale aandacht voor het enige Nederlandse slachtoffer, Ingeborg Lariby. Later zal de Amerikaanse ambassadeur, Fay Hartog Levin nog spreken.

15.24 uur: Obama vertrekt

Opnieuw zware afzetting van de politie, die iedereen terugdringt achter de hekken op het trottoir van Broadway. Een zware delegatie met zwarte auto's rijdt weg van het WTC. Volgens een politie-agent was het de presidentiële colonne van Obama. Hij gaat door naar de herdenking in Pennsylvania.

Een vrouw staat enorm te huilen, omdat truthers demonstreren. Ze vindt het een grote schande.

15.11 uur: Voorlezen voorgezet

Twee jonge zonen gaan verder met het voorlezen van de namen. Aan het einde kussen ze kunnen vingertoppen en wijzen naar de licht. Ondertussen nemen andere familileden een kijkje bij het monument. Ze zoeken naar de naam van hun geliefde op de rand van het bassin en kijken uit over de enorme watervallen terwijl het water naar bendenen stort.

De namen op het momument zijn niet alfabetisch gerankschikt maar zo gegroepeerd dat collega's, familieleden of vrienden dicht bij elkaar staan. Er worden kaarten uitgedeeld waar mensen een naam op kunnen vinden, ook is er een speciale app voor smartphones.

Veel nabestaanden laten op de plek waar hun geliefde omkwam de tranen de vrije loop. Veel raken ook de naam aan, alsof iemand door die rituele handeling dichterbij komt. Sommigen volgen elke letter van de naam met hun vinger. Ook nemen velen foto's, met camera's of met telefoons. Anderen maken rubbings, ze strijken met een potloot over een stuk papier dat op de naam gelegd wordt, om een kopie mee te kunnen nemen naar huis.

15.09 uur: Monument open

Onder de klanken van de cello van Yo-Yo Ma lopen president Obama en zijn voorganger Bush naar de ingang van het museum en memorial. Ze worden gevolgd door de nabestaanden, die al eerst een kijkje mogen nemen bij de enorme bassins.

15.08 uur: Zoon

Een zoon haalt herinneringen op aan de dood van zijn vader, Peter Negron. "Ik schreef na 9/11 een gedicht over hoe verdrietig ik was. Ik huil nu niet meer, maar mis hem nog altijd", zegt de zoon geëmotioneerd. "Mijn broertje was toen net twee. Ik probeer hem te leren wat ik van mijn vader heb geleerd."

15.05uur: Bush

President Bush haalt een brief aan die president Lincoln schreef aan moeder die vijf kinderen verloor in de Amerikaanse burgeroorlog. "Ik begrijp dat elk woord van troost vruchteloos is."

15.03 Tweede moment stilte

Het tweede moment van stilte wordt in acht genomen. Het moment dat het tweede vliegtuig insloeg in de zuidelijke toren. George Bush is duidelijk geëmotioneerd. Hij knippert met zijn ogen en houdt de hand van zijn vrouw vast.

14.50 uur: Eerste namen voorgelezen

Bloomberg introduceert de eerste mensen die de namen van de bijna 3000 slachtoffers zullen voorlezen. "Ze waren onze vrienden, echtgenoten, ouders en kinderen", zegt hij over de slachtoffers. Een moeder en een zus bijten het spits af, 166 paar lezers zullen nog volgen. Aan het einde noemen de lezers de naam van de persoon die zij verloren zijn, vaak gevolgd door een kort persoonlijk woord. Een zoon: "hij was mijn beste vriend, leermeester en vader. Als je mijn broertje had kunnen ontmoeten, zou je trots zijn geweest." Een broer: "Geef onze moeder een kus daarboven."

14.49 uur: Schriftlezing

Obama leest een stuk uit de Bijbel, Psalm 46.

`

14.47 uur: Ook Chinezen betogen

9/11 is natuurlijk altijd een goede gelegenheid om je standpunt naar voren te brengen voor de internationale media. De truthers zijn nog maar net weggestuurd door de politie of een groepje Chinezen trekt witte t-shirts met de datum 4 juni 1989 en de tekst Tianan-men. Op die dag werden de betogende studenten van het centrale plein in Peking verjaagd. "Wij staan aan de zijde van het Amerikaanse volk en de democratie", legt een woordvoerder de actie uit. Hij zegt van de Democratische Partij van China te zijn en vertelt dat de communistische partij in China ook terroristen zijn. "Het is het grootste terroristische regime ter wereld". En dus is betogen op 9/11 gerechtvaardigd. De man is nog niet uitgepraat of de politie sommeert ook zijn groepje om aan de overkant te gaan staan.

14.46 uur: Eerste moment van stilte

Burgemeester Bloomberg van New York kondigt het eerste moment stilte aan, precies op het moment dat de eerste vlucht zich toen in de noordelijke toren van het WTC boorde. Harrie van Veen: "Het viel inderdaad helemaal stil. Toch bleef het verkeer doorrijden, daardoor was er nog wel wat lawaai."

14.40 uur: Obama arriveert

President Obama is met zijn vrouw Michelle aangekomen op Ground Zero. Zij voegen zich op het podium bij oud-president George W. Bush en diens vrouw. Daarna klink het Amerikaanse volkslied, gezongen door het Brooklyn Youth Chorus.

Met de komst van enkele doedelzakspelers is de ceremonie op Ground Zero begonnen. Doedelzakspelers worden vaak gebruikt bij begrafenissen van Amerikaanse brandweerlieden, omdat van oudsher veel Ieren bij de brandweer gingen. Tegelijkertijd werd ook de WTC-vlag het terrein op gedragen. Die vlag wapperde in de weken na de aanslagen boven de reddingswerkers. In de vlag zijn nog duidelijk de scheuren te zien die toen ontstonden. De vlag zal nu niet worden gehesen, maar zal opgevouwen op het podium blijven liggen.

14.20 uur: Bush krijgt ervan langs

Bij Ground Zero komen vier mannen met spandoeken aan, vertelt Harrie van Veen. "Bush' gang did 9/11" en "The Bush-regime engineered 9/11", roepen ze. "De politie maant de mannen te vertrekken. Ze gaan naar de overkant, rollen daar hun spandoeken uit en beginnen opnieuw te schreeuwen."

14.15 uur: Truthers protest

Harrie van Veen meldt: "Bij St.-Paul's Chapel hebben zich inmiddels enkele truthers verzameld, mensen die niet geloven dat 9/11 door al-Qaida is uitgevoerd. Ze roepen uiteraard op om een nieuw onderzoek te starten naar de aanslagen, maar houden zich op dit moment nog rustig. Ze hadden al aangekondigd pas te zullen gaan roepen als de herdenking afgelopen is."

13.55 uur: Gasten arriveren

Volgens Harrie van Veen komen de eerste genodigden aan op Ground Zero. "De politie richt ineens een zeer zware afzetting op, iedereen moet weg. De straat zal wel worden vrijgemaakt om een belangrijke politicus te laten passeren."

13.52 uur: Beveiliging Den Haag

Verslaggever Maino Remmers is in Den Haag, waar om 15.00 uur een herdenking zal worden gehouden in de Kloosterkerk, in aanwezigheid van premier Rutte en de Amerikaanse ambassadeur. "Er is een forse beveiliging: bomhonden, dranghekken, veel politie. Ik moest eerst mijn paspoort laten zien en nu sta ik te wachten tot een bomhond onze auto heeft doorgespeurd."

13.30 uur: Sommige New Yorkers vertrekken

Volgens correspondent Wessel de Jong op Ground Zero kiezen sommige inwoners van New York ervoor om deze dag niet in de stad te zijn. "Sommigen zijn herdenkingsmoe, omdat ze de hele week al over 9/11 horen. Anderen vertrekken vanwege de terreurdreiging, of de verscherpte veiligheidsmaatregelen die daarmee gepaard gaan." Ook De Jong zelf kreeg te maken met de aangescherpte maatregelen. "We staan hier op de tiende verdieping van het nieuwe World Trade Center. Ik had er een uur voor uitgetrokken om hier te komen, maar door alle controles haalde ik dat maar net."

13.23 uur: Pentagon

Aan de gevel van het Pentagon is een enorme Amerikaanse vlag uitgerold in voorbereiding op de herdenking later vandaag. Vanmiddag zal hier een ceremonie plaatsvinden, die voornamelijk wordt bijgewoond door nabestaanden. Hier kwamen op de grond 125 mensen om het leven, ook alle 64 inzittenden van het vliegtuig vonden de dood. In de dagen na de aanslag hing op dezelfde plek ook een grote vlag.

13.20 uur: Ahmadinejad gelooft het niet

De Iraanse president Ahmedinejad heeft nog eens herhaald dat hij de officiële lezing van de gebeurtenissen niet gelooft. "Het was een geplande, ingewikkelde operatie, bedoeld om in te spelen op de emoties van de wereld en een excuus te geven voor een inval in de islamitische wereld en de bezetting van Afghanistan en Irak", zei hij tijdens een bijeenkomst.

Paus Benedictus riep vanmorgen tijdens een mis juist op tot verzoening. "Laat de mensheid en haar leiders altijd goodwill tonen en het geweld afzweren. We moeten de verleiding weerstan om terug te vallen in haat en worden geïnspireerd door solidariteit, gerechtigheid en vrede."

13.15 uur: Drukker

Het begint drukker te worden rond het WTC, meldt Harrie van Veen. "De eerste politiekorpsen zijn langsgemarcheerd. Groepjes met blauwe t-shirt met de tekst Never Forget druppelen binnen. Ze beginnen vlaggen uit te delen."

13.09 uur: Witte linten

Een kerkje bij Ground Zero eert de slachtoffers van 9/11 vandaag met witte linten. St-Paul's Chapel lag in de schaduw van de Twin Towers, maar bleef wonderbaarlijke genoeg onbeschadigd. In de dagen erna was het een plek voor reddingswerkers om uit te rusten.

Iedereen kan vandaag een boodschap kwijt op de witte linten, die aan het hek van het kerkhof en elders rond het gebouw vastgebonden worden.

12.45 uur: Eerbetoon aan de springers

Kevin Vancio uit New Jersey hangt een twee doeken op. Eén van de Twin Towers, op het andere doek zijn een man en vrouw te zien. Vancio: "Ik ben een kunststudent en heb een paar weken aan het doek gewerkt. Het zijn een man en een vrouw die elkaars hand vasthouden, een eerbetoon aan de mensen die sprongen. Een teken van liefde. Ik wilde wat positiefs laten zien."

12.23 uur: Ontspannen sfeer

Ondanks de terreurdreiging van de afgelopen dag heerst er bij het WTC een ontspannen sfeer, meldt Harrie van Veen. "Overal staan hekken en er is veel politie, maar die nemen foto's, maken grappen en lopen ontspannen rond."

12.17 uur: Obama vertrekt

President Obama is samen met zijn vrouw Michelle vertrokken uit het Witte Huis. Hij vloog met zijn helikopter Marine One naar het militaire vliegveld van Washington, vanwaar hij naar New York zal vliegen voor de herdenkingsceremonie. Vanmiddag zal hij op de terugweg nog een tussenstop maken bij het veld in de staat Pennsylvania, waar Vlucht 93 neerstortte. Daarna woont hij in de hoofdstad een herdenkingsconcert bij.

12.02 uur: Gander

Ook mensen die niet in New York of Washington waren op het moment van de aanslagen hadden te maken met de gevolgen. De inzittenden van vliegtuigen die boven de Atlantische Oceaan vlogen bijvoorbeeld, toen het Amerikaanse luchtruim werd afgesloten. Het Canadese plaatsje Gander kreeg meer dan 35 vluchten te verwerken, waaronder die van de Nederlander Clemens Briels.

Voor de gelegenheid is een aantal gestrande passagiers van toen nu terug in Gander. Daar wordt vandaag een herdenking gehouden, maar er wordt ook een musical over die dagen opgevoerd. Daarnaast zullen twee stukken staal van het WTC worden onthuld, zoals ook op veel andere plekken gebeurt.

Obama bedankte de inwoners van Canada deze week voor hun hulp: "Canada stond aan onze zijde en liet zien dat het een ware vriend is".

11.45 uur: Vroege ochtend in New York

Redacteur Harrie van Veen in New York is in alle vroegte opgestaan. Het is nu 05.45 in New York. "Op Bleecker Street houdt het overgebleven uitgaansvolk een laatste taxi aan. Een groep luidruchtige mannen werkt nog een falafel naar binnen. Op een hoek staan nog wat drugsdealers die voorbijgangers hun laatste restje coke proberen te slijten. In de verte glinsteren de lichten van het nieuwe One World Trade Center, maar daar hebben ze hier in Bleecker Street geen oog voor. In de schappen kondigt de early edition van de dikke zondagseditie van de New York Times de nieuwe dag aan."

10.30 uur: Ceremonie Afghanistan

Op militaire bases in heel Afghanistan wordt stilgestaan bij de aanslagen, die aanleiding waren voor de inval in het land, een maand later. Op Camp Jackson, een Amerikaanse basis in de zuidelijke provincie Helmand werd een vlag gehesen, waarop de namen van slachtoffers staan geschreven. "Op die dag verloren we moeders en vaders, zonen en dochters. We verloren mensen uit heel veel landen en van alle religies. Vandaag herdenken en eren we ze", aldus de commandant.

09.00 uur: Herdenkingen wereldwijd

Over de hele wereld zijn al herdenkingen gaande voor 9/11. Er kwamen niet alleen Amerikanen om, maar ook Britten, Indiërs, Australiërs, Japanners en nog veel meer nationaliteiten. In hun vaderland worden die slachtoffers en de andere doden vandaag ook herdacht. Zo hield de Japanse Fuji-bank een herdenking voor de omgekomen collega's in New York en sprak de Australische minister Rudd bij een ceremonie.

Zie voor alle NOS-verhalen over 9/11 ons dossier. Daar vindt u onder andere een tijdlijn van de gebeurtenissen die dag, interviews met de betrokkenen en het Journaal van die dag.