'China grote winnaar van 9/11'

Fareed Zakaria (1964) werd geboren in Mumbai, en kwam naar Amerika om te studeren aan Yale en Harvard. Inmiddels is hij een van Amerika's meest gevraagde buitenlandcommentatoren, met een eigen programma op CNN en wekelijkse bijdragen in het weekblad Time. Ook president Obama nodigt hem met enige regelmaat uit op het Witte Huis. In 2008 schreef Zakaria 'The Post-American World', waarin hij betoogt dat de aanslagen van 11 september de Amerikaanse rol op het wereldtoneel drastisch hebben doen krimpen.

Maar Zakaria trok al eerder aan de bel. In oktober 2001, een maand na de aanslagen, was hij de eerste die Amerika echt een spiegel voorhield. In het essay 'Why Do They Hate Us' ging Zakaria op zoek naar de oorzaken van 9/11. Waar staat Amerika tien jaar later? Een gesprek op zijn kantoor aan Columbus Circle, hartje New York.

Door correspondent Eelco Bosch van Rosenthal

Amerika is moe.

Amerika is uitgeput. Na 11 september begon dit land aan een gigantisch project: het bestrijden van islamitisch radicalisme wereldwijd. Daarbij is veel goed gegaan: geldstromen zijn drooggelegd; er zijn terroristen opgejaagd en opgepakt; men heeft toenadering gezocht tot de meer gematigde islam. Maar naast dat alles kwam de militaire actie. Eerst in Afghanistan, toen in Irak. Dat heeft de rug van het Amerikaanse rijk echt gebroken. Als historici later terugkijken op 9/11 zal het niet zozeer over al-Qaida gaan. Het zal gaan over wat er vervolgens met de VS gebeurde. Wie weet nog wat de oorzaken waren van de Boerenoorlog in Zuid-Afrika? Het enige dat mensen zich herinneren is dat het de rug van het Britse Rijk brak. Dat de Britten financieel en moreel uitgeput raakten. Dat zie je nu weer.

De Amerikanen staken de strijd?

We hebben de middelen niet meer voor al die oorlogen. Maar we hebben vooral de wil verloren. Verreweg de meeste Amerikanen, van beide partijen, willen gewoon weg uit die landen. Ze willen enigszins verantwoordelijk weg, maar ze willen vooral weg.

Is dat tijdelijk? Wat als er een nieuwe aanslag komt?

Dat is een goede vraag. Terug naar de Boerenoorlog: de Britten waren wel even klaar, maar toen begon de Eerste Wereldoorlog. Gebeurtenissen in de wereld kunnen je zo weer een conflict binnenslepen. Maar de VS is een zeer terughoudende supermacht geworden. Financieel krijgt het een operatie zoals de Afghanistanoorlog nooit meer van de grond. En het is niet alleen Amerika: over drie jaar kunnen de Europese landen niet eens meer iets betrekkelijk kleinschaligs als de Libië-aanvallen financieren. Defensiebudgetten gaan overal omlaag. Het Amerikaanse leger zal het sterkste ter wereld blijven, maar twee oorlogen tegelijk, dat gaat niet meer.

Kijkt de wereld ook minder naar Amerika? De Arabische lente lijkt daar een voorbeeld van. Dat deden die jonge Arabieren zonder veel hulp.

Mijn boek heet 'De wereld na Amerika', en de Arabische lente is inderdaad het perfecte voorbeeld. De VS speelde daar altijd een grote rol. Ze hielden de regimes in het zadel, ze slurpten de olie op, de consumptiemaatschappij riep zowel afkeer als bewondering op. En ineens ging het dit jaar niet over Amerika. In Latijns-Amerika en Azië zie je ook een afnemende interesse in Amerika. De VS blijft een grote speler, maar geen definiërende speler.

Hypothetisch: stel dat 9/11 niet was gebeurd, en beide oorlogen hadden ook niet plaatsgevonden. Was de grote Amerikaanse rol dan nog intact geweest?

Elf september, de beide oorlogen, en de financiele crisis: die drie dingen kan je niet los van elkaar zien. En samen hebben ze het verval van de Amerikaanse dominantie absoluut versneld. Ook zonder 9/11 waren China en India hard gegroeid. Maar bedenk waar we vlak voor 9/11 stonden. Amerika was de enige overgebleven supermacht. Het had een enorme macht, maar verzilverde die niet. En toen kwamen de aanslagen. In de eerste drie maanden na 9/11 nam het Amerikaanse defensiebudget toe met een bedrag dat hoger was dan het totale defensiebudget van Groot-Brittannië en Duitsland samen. Dat was alleen de toename! 65 miljard dollar. De rest van de wereld schrok daarvan. Ineens was Amerika niet de supermacht die de wereldorde bewaakte, maar een soort losgeslagen olifant. Daar werd men nerveus van. Tel daarbij op de Irakoorlog, die Amerika politiek en militair ernstig verzwakte, en de financiele crisis, die Amerika's economische macht verzwakte. Er is een verband: wij waren zo bezig met extremisme bestrijden en oorlog voeren, dat we ons financieel-economische stelsel verwaarloosden. Dus ja, 9/11 heeft die post-Amerikaanse wereld bespoedigd.

Bush was president. Welke rol zullen historici hem toedichten, als ze het voorbije decennium beschrijven?

Vlak na 9/11 deed hij het goed. Bush prees de gematigde islam en hij bezocht meteen een moskee in Washington. En wat veel mensen zijn vergeten: Bush deed de Taliban een aanbod. Als ze Bin Laden zouden uitleveren, volgde er geen oorlog. Maar die oorlog kwam er wel, en toen ging het mis, ook in de retoriek. De As van het Kwaad, dat soort dingen. Bush bedacht dat hij iets groots wilde doen, en de neoconservatieven hadden zo'n groot project op de tekentafel liggen. Toen Bush zichzelf een 'oorlogspresident' ging noemen, raakte ik ongerust. Churchill en Roosevelt waren oorlogspresidenten. Met een ideologie als de radicale islam kan je geen oorlog voeren. Maar het idee sprak hem aan.

Toch was hij de eerste Amerikaanse president die hardop zei: natuurlijk willen ook Arabieren democratie.

Absoluut. Je zou dat zelfs groots en revolutionair kunnen noemen. De oorzaken van 9/11 lagen niet in de islam. Alle kapers kwamen uit de Arabische wereld, terwijl een gigantisch deel van de islam elders in de wereld wordt beleden. Dit ging om onderdrukking door autoritaire regimes in Arabische landen, gesteund door de Amerikanen. De enige oppositie kwam uit de moskee, omdat die niet binnen werden gevallen. Zo ontstond jihadisme. Bush herkende dat en zei: de enige manier om deze dynamiek te stoppen, is door te pleiten voor democratisering van de Arabische wereld. Daar verdient hij krediet voor.

Terug naar Amerika. Kan dit land trots zijn op zijn reactie na 9/11? Er is hier geen grote anti-moslimbeweging ontstaan.

Dat klopt. Er waren wel incidenten, maar Amerika heeft redelijk beheerst gereageerd. Er is een aantal verschillen met Europa. Discriminatie vanwege geloof ligt hier veel gevoeliger. Daarnaast zijn minderheden hier beter geïntegreerd dan in Europa. Moslims behoren vaak tot de middenklasse. Ik had onlangs in Brussel een Marokkaanse taxichauffeur. Die voelde zich Marokkaan, geen Belg. Voor zijn zoon, geboren in België, gold hetzelfde. Maar zijn neef, vertelde hij, woonde in de VS. Die voelde zich Amerikaan. Dat is belangrijk, want dan kan je klappen als 9/11 als samenleving beter aan.

Uw essay kort na elf september droeg de titel: Why They Hate Us. Snappen Amerikanen nu beter waarom de kapers het op hun land gemunt hadden?

Dat weet ik niet. De Irakoorlog heeft veel Amerikanen in de war gebracht. De motivering voor die oorlog was zo ingewikkeld, dat mensen het niet meer konden volgen. Misschien dat de Arabische lente ons een nieuwe kans biedt om het echte verhaal te vertellen: het verhaal van de Amerikaanse steun voor de Arabische onderdrukkers. Maar de aandacht is verslapt. De eerste vijf, zes jaar na 9/11 was er een enorme aandacht voor de islam, voor de Arabische wereld. Die is grotendeels verdwenen.

Wat is het beste dat 9/11 heeft voortgebracht?

Het besef bij veel mensen dat de Arabische wereld, qua ontwikkeling, de meest achtergebleven regio in de wereld was. De Verenigde Naties kwamen met een rapport, het UN Development Report over de Arabische wereld. Voor het eerst was dat door Arabieren zelf geschreven. Arabieren vertelden andere Arabieren dat hun ontwikkeling was achtergebleven, dat hun kansen werden onthouden. Het was geen Amerikaanse spin. Dit is het belangrijkste document dat na 9/11 is verschenen.

Welk land was de grote winnaar na 9/11?

China. Natuurlijk. Terwijl wij oorlog voerden, konden zij zich tien jaar lang volledig op hun economie richten, op de industrialisering. Ze konden zichzelf presenteren als een goedaardig alternatief voor een Amerika dat als een buldog in de wereld tekeer ging. En daarnaast raakte de VS, de grootste concurrent, militair en economisch aan de grond. Ik heb een Chinese vriend, een voormalige regeringsofficial. De dag dat Bush aankondigde dat hij nog eens vijftigduizend troepen naar Irak zou sturen, zei hij opgetogen tegen me: 'Wat een geweldig idee, ik hoop dat hij er nog veel meer stuurt'.

Het was een beeldend decennium: Abu Ghraib, Guantánamo, de dood van Bin Laden, de Irakoorlog, de Arabische lente. Welke beelden definieren de afgelopen tien jaar voor u?

De vieringen op het Tahrir-plein in Caïro. Die juichende jongeren wezen Bin Laden definitief af. Bin Laden zei: de enige manier om aan de dictator te ontsnappen, is de gewelddadige, radicale islam. Maar rond de val van Mubarak viel het woord 'islam' niet. Het ging ze om democratie. Op een bepaalde dag stonden in totaal 8 miljoen Egyptenaren op straat. Ze waren aan het demonstreren. Waarschijnlijk was dat het grootste geweldloze pro-democratische protest in de geschiedenis van de wereld. In een Arabisch land.