'Eenderde van sancties heeft effect'

Voor het eerst leek de Syrische president Assad zich iets aan te trekken van de groeiende internationale druk. Hij belde vannacht hoogstpersoonlijk met VN-staatssecretaris Ban Ki-moon om hem te vertellen dat de militaire operaties tegen demonstranten zijn beëindigd. Alle tanks hebben zich teruggetrokken uit de steden, zei Assad tegen Ban Ki-moon. Beelden van terugtrekkende tanks moesten het goede nieuws onderstrepen.

Daarmee kwam Assad niet alleen tegemoet aan het verzoek van de VN-baas om het geweld te stoppen, maar hoopte hij wellicht ook de Verenigde Staten te sussen. "Hij denkt misschien dat hij Washington opnieuw kan weerhouden van een oproep om af te treden", zei een westerse diplomaat in Syrië.

Maar dat bleek een misrekening. Niet alleen president Obama, ook Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland en de Europese Unie hebben Assad vanmiddag opgeroepen af te treden. De Verenigde Staten kondigden daarnaast steviger sancties aan, zoals een olieboycot. Minister Clinton van Buitenlandse Zaken zei daarbij dat ze maatregelen zal nemen om de gevolgen voor de bevolking te verzachten.

Prestige schaden

Het is de eerste keer dat het Westen massaal oproept tot het aftreden van Assad. "Zo'n oproep van de Amerikanen heeft op zichzelf weinig effect. Het draagt hooguit bij aan de delegitimering van het regime. Geen enkel heerschap wil op een zwarte lijst komen te staan", zegt Fred van Staden, hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Leiden.

Toch is een oproep van het Westen alleen te mager. Assad kan het aan zijn bevolking uitleggen als een imperalistisch complot tegen hem. Volgens Van Staden is het daarom veel belangrijker dat er meer druk komt uit zijn eigen omgeving. Zoals buurland Turkije vorige week deed, met onverwacht harde kritiek op Syrië. "Vooral de landen in de Arabische wereld zouden meer pressie op Assad moeten uitoefenen. Dat zou zijn prestige in de regio enorm schaden. En dat maakt meer indruk dan een oproep van mevrouw Clinton."

Het feit dat Saudi-Arabië zijn ambassadeur uit Syrië heeft teruggetrokken, is een stap in de goede richting. Maar Van Staden is pessimistisch over de macht van de Arabische Liga. "Dat is toch een slap, krakkemikkig gezelschap. Als het gaat om de vuile was in eigen gelederen, lopen ze op kousevoeten.

Sancties

Minister Clinton kondigde ook hardere handelssancties aan. De meeste sancties tot nu toe, zoals reisbeperkingen voor Assad en zijn bewind, hebben nog weinig bereikt. Een probleem is dat Rusland en China grote economische belangen hebben in Syrië, en tegen een olieboycot zullen zijn.

"Uit onderzoek blijkt dat sancties maar in sommige gevallen effect hebben", zegt Van Staden. "Het slagingsperscentage is ongeveer eenderde." Als voorbeelden noemt hij de vroegere sancties tegen Zuid-Afrika die bijdroegen tot het einde van de apartheid, sancties tegen Libië die verhinderden dat het land kernwapens maakte, en ook de sancties tegen Irak. "Daarover bestaan conflicterende opvattingen. Maar Saddam Hussein moest niets hebben van pottenkijkers. Toch stond hij uiteindelijk inspecties van de kerncentrales toe, dóór de sancties."

Volgens critici, zoals oud-ambassadeur in Syrië Koos van Dam, hebben sancties geen enkele zin. "Soms hebben ze zelfs het tegenovergestelde effect. Sancties zijn misschien gerechtvaardigd als straf, maar als je daarnaast niet communiceert met het regime, dan bereik je niks." Van Dam is teleurgesteld in de Europese Unie en de Verenigde Staten, omdat die geen dialoog met Assad op gang proberen te brengen. Ook hij heeft daarom al zijn hoop gevestigd op een ferme houding van de Arabische wereld, die misschien Assad wél kan overreden tot het zoeken van een vreedzame oplossing met de demonstranten en de oppositie.

Doos van Pandora

De patstelling in Syrië - Assad die vastbesloten is zijn macht te behouden tegenover demonstranten die vastbesloten zijn door te gaan tot hij opstapt - lijkt de wereld machteloos te maken. Militair ingrijpen zoals in Libië is uitgesloten, zegt Van Staden. "Er zijn absoluut geen landen die daaraan mee willen doen. Bovendien zullen Rusland en China er in de VN-Veiligheidsraad nooit goedkeuring voor geven, en sinds Irak weten we hoe dom het is om dan toch een land binnen te vallen." Syrië lijkt ook nog eens op Irak, het schrikbeeld van de internationale gemeenschap. "Assad mag dan een verderfelijk regime hebben, we zien nog geen democratisch alternatief. Iedereen is bang dat met de val van Assad een doos van Pandora opengaat. Dat er net als in Irak een bloedige strijd tussen sektarische groepen losbarst."

Evenwicht

Volgens Van Staden is er dan ook maar één middel. "Je kunt zeggen dat sancties zelden werken, maar bij gebrek aan alternatief is het toch het enige instrument waar we over moeten nadenken. Daarbij moet het middel in evenwicht zijn met het doel. Wil je regime-verandering, dan moet je je zwaarste sancties inzetten, zoals een olieboycot. Maar wil je Assad dwingen tot een dialoog met de oppositie, dan zijn misschien lichtere sancties voldoende."

De terugtrekking van de tanks uit de steden leek vanochtend een goed teken. Maar inmiddels zijn er al weer tal van berichten van de oppositie dat er wel degelijk nog wordt geschoten. En doden vallen. Door het geweld van de afgelopen weken heeft Assad veel geloofwaardigheid verloren, ook in de eigen regio. De grote vraag is wat hij zal doen als de demonstranten opnieuw massaal de straten op gaan. Blijven de tanks dan in de barakken, of begint het bloedvergieten opnieuw?