Amsterdam in 17de eeuw al 'autoluw'

Door redacteur Lambert Teuwissen

Onze hoofdstad was in de Gouden Eeuw autoluw. Dat valt te lezen in de reisgids voor de 17de-eeuwse stad 'Amsterdam voor vijf duiten per dag' die vanaf deze week in de winkel ligt. Koetsen en karren werden zo min mogelijk toegelaten, omdat hun wielen de bestrating en de bruggen aantastten.

"Amsterdam was autoluw, maar de pooierbakken van toen mochten juist wel naar binnen", zegt Emma Los, die het boek schreef samen met Maarten Hell. "Alleen degene die een heffing kon betalen mocht met zijn koets de stad in. Amsterdam wist zo handig de stad leefbaar te houden en inkomsten te genereren. Een beetje zoals het prijzige parkeerbeleid nu."

De stad was in trek in die tijd. Amsterdam telde rond 1570 nog minder dan 30.000 inwoners, maar overschreed een eeuw later al de 200.000. Dat er veel buitenlanders op de stad afkwamen, blijkt uit het feit dat er speciale herbergen en kerken waren. Zo was de Keurvorst of Saxen in de Nieuwstraat populair bij Duitsers en konden Italianen bij een katholieke schuilkerk terecht voor een mis in de eigen taal.

Galgen

Los en Hell nemen de lezer mee op een tocht door de aanstekelijke chaos van de stad. Het doolhof op de Prinsengracht is aan te raden, waar een echte olifantenschedel is te zien, evenals de Westerkerk, de grootste kerk ter wereld die speciaal voor protestanten is gebouwd. Ook een boottochtje naar het eilandje Volewijck in het IJ is populair. Daar hangen de geëxecuteerde misdadigers aan de galg.

Daarna misschien nog wat drinken in het enorme wijnvat aan de Oudezijds Voorburgwal, dat is ingericht als gelagkamer. Bezoekers kerven voor vertrek hun initialen in het hout. "Jammer dat daar niks van over is."

Onderweg geven ze tips voor de bezoeker: waak ervoor dat je op de markt niet wordt opgelicht met inferieure Friese boter in Hollandse vaten. Neem een aanbevelingsbrief mee om te voorkomen dat je wordt geronseld door de VOC. En plan vooral geen bezoek in de zomer: de kenmerkende grachten worden gebruikt als open riool en stinken dan ontzettend.

Rosse buurt

Veel van de gebouwen die er toen waren, zijn nu nog terug te vinden. "De kerken natuurlijk en de grachtengordel, evenals het Stadhuis en de Waag", somt Los op. "Wel hebben veel van die gebouwen een andere bestemming gekregen. Het stadhuis is nu het Paleis op de Dam, in de Waag zit een restaurant-café. Uitzondering zijn de Stadsbank van Lening, waar Vondel zijn treurige laatste jaren sleet, en de Hortus."

Ook herkenbaar is het gedoogbeleid uit die tijd. Homoseksualiteit was verboden, maar iedereen wist dat het sekreet op de Gapersbrug werd gebruikt door sodomieten. Slechts zelden kreeg iemand er zoals voorgeschreven de doodstraf voor. Ook op braspartijen stond een straf, maar die boete werd vaak al vooraf voldaan zodat het feest kon doorgaan.

Net als vandaag de dag tierde ook de hoerenbuurt welig. Overigens zijn de mores in de rosse buurt wel veranderd, vertellen Los en Hell de lezer. Kleren werden aangehouden tijdens de daad en extreme zaken als fellatio of kastijding waren strafbaar. Joden was het helemaal verboden een dame van lichte zeden te bezoeken.

Donker

Wie na een avond stappen terug naar de herberg zwalkte, moest wel oppassen op straat. "Het was er 's nachts erg donker, waardoor er regelmatig mensen in een van de vele grachten of het IJ vielen. In het duister konden bovendien rovers en zakkenrollers makkelijk hun slag slaan."

"Dat veranderde wat door de komst van straatlantaarns, een uitvinding van Jan van der Heyden in 1669. Toch bleven veel gedeeltes van Amsterdam onverlicht, zoals de vele steegjes en grote stukken van arme buurten."

"Tegelijkertijd was de openbare orde redelijk goed georganiseerd. Er was zelfs een waterschout die misdaad te water bestreed. 's Nachts patrouilleerde de nachtwacht. Die pakte niet alleen overtreders en herriemakers op, maar bracht ook dronkelappen en verdwaalde reizigers terug naar hun slaapplek."

Wandelen

Los zelf zou wel te porren zijn voor een bezoek aan de stad. "Ik had graag door de straten willen slenteren. Wat winkelen in het centrum, de exotische producten bewonderen en proeven op het Damrak, wat neuzen in een van de vele boekwinkels. Ook een wandeling langs de Amstel, wat Rembrandt regelmatig deed, had me wel wat geleken."

"Eigenlijk hetzelfde als ik nu zou doen, maar me dan verbazen over de verschillen en overeenkomsten tussen het Amsterdam en de Amsterdammers van toen en nu."

Vanaf 8 juni is er bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam de tentoonstelling Toerist in de Gouden Eeuw te zien.

Amsterdam voor vijf duiten per dag - Emma Los en Maarten Hell - Athenaeum - ISBN: 9789025368432