'Wat is duur en nog nooit op tv geweest?'

Door redacteur Lambert Teuwissen

"Niemand die mij kent, maar 100 miljoen mensen kijken live naar mijn werk. Dat is leuk. En mijn moeder is er trots op." Danny Smit, maker van onder meer de Champions League-leaders, is een van de vele televisievormgevers die hun werk in betrekkelijke anonimiteit doen. Hoewel Nederlandse ontwerpers ooit internationaal tot de absolute top behoorden, werden ze nooit bekend bij het grote publiek. Nu is er het boek 'Vorm van Vermaak', waarin zestig jaar verhalen van achter de schermen verzameld zijn.

Vormgeving op de Nederlandse televisie begon bescheiden: kartonnen kaarten met de boodschap 'pauze' of 'storing' en een wapperend vlaggetje om aan te geven welke omroep uitzond. "Er bewoog bijna helemaal niets", memoreert Jaap Drupsteen, een van de meest invloedrijke vormgevers. "Het was een enorme wereld aan mogelijkheden waar nog helemaal niks uitgekristalliseerd was."

Grof vuil

Begin jaren zestig waren inderdaad gouden tijden voor de ontwerpers. Vanwege het bestel waren omroepen verplicht al hun vormgeving uit te besteden bij de NOS. Doordat niemand nog bekend was met het nieuwe medium, bestonden er simpelweg geen opleidingen. Een enthousiaste amateur kon al snel naam maken. "Lekker uitproberen en klooien", noemt Toppop-regisseur Rien van Wijk het.

De bomen reikten tot in de hemel. Voor een leader van het filmprogramma Simonskoop had ontwerper Frank Lasès een leeuw nodig. "Toen de opnames niet lukten, omdat de leeuw in de war raakte van de chromakey, kwam de dompteur enkele weken later met een hele vrachtwagen vol leeuwen."

Decorontwerper Freek Biesiot kent eenzelfde voorbeeld bij de productie rond het Songfestival 1968. "Dan dachten we: wat is heel duur en nog nooit gebruikt? Kristal. Dat is heel duur en belachelijk om voor de televisie te gebruiken. Dat was de manier van denken." Zo werd in Leerdam een soort kroonluchter geblazen van 2500 glasplaten, die na afloop van het programma bij het grof vuil terechtkwam.

Bezuinigingen

Het kon niet eeuwig blijven duren. In de jaren tachtig veranderde het bestel door de ontzuiling en de opkomst van commerciële televisie. Er moest worden bezuinigd en de "betaalde speeltuin" van de NOS verdween.

Ook deed de computer zijn intrede. "Eerst ging je met plakkaatverf aan de gang en werkte je in een doka", vertelt Willem van den Berg, ontwerper van de gevierde huisstijl van de VPRO. "Nu kon je op de ene knop drukken en dan was het groen en bij de andere werd het blauw. Het is leuk om te knutselen, te fröbelen. Dat verlies je bij de computer."

Presentatoren waren niet altijd even gecharmeerd van de nieuwe techniek. Hans Goedkoop over het eerste decor van Andere Tijden, dat volledig uit de computer kwam: "Het was afschuwelijk om mee te werken. Mijn presentatie werd opgenomen in een kille studio voor een blauwe wand. Ik moest precies op de juiste plek op de loopband lopen, anders klopte het licht niet meer."

Stof

Van den Berg meent dat er bovendien een manier van denken verloren is gegaan. "Ik moest eens een mouw van Sinterklaas maken. Toen zat iemand drie kwartier lang het internet af te speuren, maar als je even naar de stoffenwinkel gaat, heb je voor een paar euro zo veel kant als je maar wil."

"De gouden tijd van de leaders is geweest", denkt Stephen Emmer, die het geluid voor onder meer enkele NOS Journaalleaders maakte. Uit angst dat de kijkers wegzappen moet het allemaal korter en minder avant-gardistisch. Emmer: "Ik vroeg laatst aan een opdrachtgever: hoe wilt u zich onderscheiden. Het antwoord: 'Dat wil ik niet, ik wil het zoals de buurman.'"

Liselotte Doeswijk en Roy van Vilsteren - Vorm van Vermaak - LJ Veen - ISBN: 9789020410860