Echt waar: 400 miljoen voor Da Vinci die mogelijk geen 100% Da Vinci is

• Ivo Landman

  redacteur Online

Verbazing overheerst bij Michael Kwakkelstein. Dat het schilderij Salvator Mundi een enorm bedrag zou opbrengen was te verwachten, maar 400 miljoen dollar? "Dit staat helemaal niet in verhouding. Heel sec gezegd: het gaat om een drager van hout met daarop een voorstelling in verf, zelfs al is het werk gemaakt door 's werelds beroemdste kunstenaar."

Kwakkelstein, hoogleraar Beeldende Kunst aan de Universiteit Utrecht, zag het schilderij dat wordt toegeschreven aan Leonardo da Vinci zelf in 2012, toen het samen met een aantal andere Da Vinci's werd tentoongesteld in de National Gallery in Londen. "Ik was niet onder de indruk. Na de andere schilderijen van Leonardo die daar toen te zien waren, sta je opeens voor die Salvator Mundi, ooit beschadigd en overgeschilderd. Het is grondig gerestaureerd en ziet het er nu beter uit. Maar zou ik daar 400 miljoen dollar voor overhebben? Als je foto's ziet van hoe het schilderij er voor de restauratie uitzag, dan vraag ik mij af of iemand daar meer dan 1000 euro voor zou hebben gegeven."

Expressieloos

De hoogleraar betwijfelt of Leonardo da Vinci een groot aandeel heeft gehad in de totstandkoming van de Salvator Mundi. "Als je de Mona Lisa ziet, aan de top van haar gewaad, zie je een heel verfijnd mooi patroon dat de ronde vorm van haar lichaam volgt en daarmee volume suggereert. Bij Salvator Mundi komt een vergelijkbaar ornamentpatroon voor op de sjerp en zoom van het gewaad, maar oogt het plat en dat is een effect dat Leonardo te allen tijde zou hebben voorkomen."

Daarbij kijkt de Christusfiguur de toeschouwer vrij expressieloos aan, terwijl Da Vinci in andere werken als de Mona Lisa of de Dame met de Hermelijn juist nadruk legt op de subtiele uitdrukking van een emotie - hoewel dat ook weer te maken kan hebben met de traditionele manier waarop Christus in die tijd werd afgebeeld.

Zeker is dat de kristallen bol die Christus vasthoudt niet helemaal klopt. Wat we de door de bol zien zou op zijn kop en gespiegeld moeten zijn. "Da Vinci was een expert op het gebied van optica. Hij zou die bol nooit zo hebben geschilderd. Hij was een perfectionist."

Maar op sommige plekken in het schilderij ziet Kwakkelstein juist wel de hand van de meester. "De prachtige zachte kleurovergangen die typisch zijn in de stijl van Leonardo, en die krullen in het haar, dat zijn argumenten om weer wel aan hem te denken." Met infrarood licht is ook een handpalmafdruk van Da Vinci gevonden. "Als je het aan mij vraagt, is het afkomstig uit het atelier van Leonardo, maar ik zie het schilderij niet als een honderd procent door Leonardo geschilderd werk."

Hoe het werk precies tot stand is gekomen, is onbekend. Mogelijk maakte Da Vinci een zorgvuldig uitgewerkte tekening die daarna door een van zijn assistenten werd afgemaakt. Dat het zo zou kunnen zijn gegaan blijkt ook uit de correspondentie met een toonaangevende verzamelaar uit Da Vinci's tijd, Isabella d'Este. "Haar agent schrijft haar dat hij in Florence bij Leonardo op bezoek was en dat hij gezien had hoe leerlingen schilderijen maken die hij dan retoucheert."

Als er zo wordt getwijfeld aan de authenticiteit, waarom hebben kunstverzamelaars er dan toch zo'n enorm bedrag voor over? Een reden is de slimme promotiecampagne van veilinghuis Christie's: het schilderij ging eerst op wereldtournee en hing in Londen dus ook tussen Da Vinci's waarvan de authenticiteit onomstreden is.

"Dat draagt bij aan het vertrouwen van potentiële kopers", stelt Kwakkelstein. "Mensen die niet zo thuis zijn in het werk van Da Vinci denken: er is onderzoek gedaan, dit is een echte. Anders zou hij hier niet hangen."

Uiteindelijk boden vijf potentiële kopers in New York tegen elkaar op voor de Salvator Mundi. "Onbekend is wie dat zijn, maar waarschijnlijk gaat het om miljardairs die kunst verzamelen", denkt Kwakkelstein. "Als je al vliegtuigen en jachten hebt en je wilt wedijveren met andere miljardairs, dan verwerf je met 400 miljoen dollar voor een Da Vinci natuurlijk veel prestige. Dat kan eigenlijk alleen door een Van Gogh of Da Vinci te kopen."

De vermogende kunstkopers zien de schilderijen vooral als investering. De Russische miljardair (en eigenaar van voetbalclub AS Monaco) Dmitry Rybolovlev kocht de Salvator Mundi in 2013 voor 127 miljoen, en deed dat vast niet uit liefde voor oude kunst. "Het schilderij belandde waarschijnlijk in een kluis. Dat is jammer. Als kunsthistoricus hoop je altijd dat zo'n werk in een museum komt te hangen."

De tegen elkaar opbiedende tycoons zijn waarschijnlijk meer met elkaar bezig dan met kunst, denkt ook Henk van Os, directeur van het Rijksmuseum in de jaren 80 en 90. Slecht nieuws voor musea, die dit soort bedragen onmogelijk kunnen opbrengen.

Toch verwacht Van Os niet dat de prijs van oude kunstwerken opgedreven wordt door het recordbedrag voor de Salvator Mundi. "Dit was toch wel een hype die op zichzelf staat, een prestigeslag tussen miljardairs. We hebben in het verleden al vaker dit soort dolle dingen meegemaakt. Dat een paar van die fancy miljardairs bij een veilinghuis gaan bieden en de prijs opeens idioot omhoog schiet."

In de jaren 90 was er bijvoorbeeld een enorme hype rond de Britse kunstenaar Damien Hirst, die plotseling miljoenen verdiende met zijn in een aquarium geconserveerde dieren. "Totaal out of bounds", herinnert Van Os zich.

Hij maakte ook het omgekeerde mee: het Rijksmuseum kocht ooit een schilderij waarvan werd gedacht dat het een kopie was van een werk van de 17e eeuwse schilder Van Everdingen. "Het bleek later om het origineel te gaan, dat scheelde tonnen. Klein bier voor dat soort miljardairs natuurlijk, maar wij wreven ons in onze handjes."

Het is niet waarschijnlijk dat het werk van Da Vinci op zo'n soort manier over een paar jaar weer scherp in waarde daalt, denkt Kwakkelstein. "Bij Leonardo gebeurt dat niet. Sinds 2012 wordt de Salvator Mundi alleen maar beroemder. Het is nog steeds zo dat er miljoenen mensen per jaar langs de Mona Lisa lopen. Samen met Michelangelo, Rembrandt, Van Gogh en Picasso behoort hij tot de beroemdste kunstenaars, en van hen is Da Vinci de allerberoemdste. Die mythe wordt alleen maar groter."