Geen koning, wél een onderkoning bij kabinetsformatie

• 

  Piet van Asseldonk

  Redacteur Koninklijk Huis, schrijft wekelijks over actuele ontwikkelingen rond het koningshuis.

Met de kabinetsformatie wil het tot nu toe nog niet vlotten. Daardoor werd de roep om de koning van de reservebank te halen en weer een rol te geven weer luider. Zijn gezag en onpartijdigheid zouden volgens sommigen het proces net dat extra duwtje in de goede richting kunnen geven.

Dat gebeurt niet, maar het gaat toch een klein beetje die kant op, nu Herman Tjeenk Willink (PvdA) de nieuwe informateur wordt. Hij was van 1997 tot 2012 vice-president van de Raad van State; een functie die ook wel als 'onderkoning van Nederland' wordt aangeduid.

Ook adviseurs buitenspel

Vroeger speelde de koning(in) een belangrijke rol bij de formatie van een nieuw kabinet. In de nadagen van koningin Beatrix haalde de Tweede Kamer daar echter een streep door. Daardoor kreeg de Kamer het voortouw in het (in)formatieproces. Staatsrechtgeleerden als Joop van den Berg waarschuwden voor de gevolgen.

Zo wezen ze erop dat met het buitenspel zetten van de koning bij kabinetsformaties, ook diens adviseurs geen rol meer zouden spelen. Vooral de rol van de vice-president van de Raad van State werd van groot belang geacht. "Steevast een belangrijke adviserende rol", aldus Alexander van Kessel van het Montesquieu Instituut.

Ook andere koninklijke adviseurs verdwenen door het besluit uit beeld. Zoals de Ministers van Staat van wie de ervaringen "bij moeizame ervaringen of bij een staatsrechtelijke kwestie" van pas kunnen komen. Met de benoeming van de ervaren informateur Tjeenk Willink wordt dat nu dus ondervangen.

Nederland is een coalitieland. Daardoor is het formatieproces vaak instabiel en onrustig. Politisering ligt op de loer. Daarom vroegen staatsrechtdeskundigen zich af hoe voordelig het is om "politieke vriendjes" van de partijleiders die tot een kabinet willen toetreden, als informateur aan te stellen.

Hun advies was om in plaats van "de koning en zijn vaste adviseurs" mensen met wat meer afstand tot de politiek een rol te geven als rustpunt en constitutionele wachter. "Om impasses tegen te gaan." En dat gebeurt nu dus ook met Tjeenk Willink.

Handdoek in de ring

Bij de formatie van het kabinet-Rutte II in 2012 stond het staatshoofd - voor het eerst - buitenspel. Henk Kamp (VVD) en Wouter Bos (PvdA) waren informateurs en er leek geen vuiltje aan de lucht. De formatie duurde nog geen 50 dagen, korter dan gemiddeld.

Nu loopt het minder vlot. Informateur Schippers (VVD) heeft na ruim 70 formatiedagen de handdoek in de ring gegooid. Iedere geopperde coalitie stuit op bezwaren van de betrokken fracties, schrijft Schippers in haar eindverslag. De politiek is in ons land flink versnipperd.

Vandaar de roep van sommige politici uit VVD, CDA, ChristenUnie, SGP en 50Plus om toch maar de hulp van de koning in te roepen. Voor andere partijen zou dat een bewijs van parlementair en dus democratisch onvermogen zijn. Zeker voor D66, destijds de drijvende kracht achter het beëindigen van de rol van de koning bij formaties.

De belangrijkste reden om het, niet gekozen, staatshoofd buitenspel te zetten, was destijds dat de kabinetsformaties daardoor democratischer zouden verlopen. Bovendien werd zo ook voorkomen dat de onafhankelijke koning bij de vorming van een nieuw kabinet "in politiek vaarwater" zou komen.

Dat verwijt kreeg koningin Beatrix nog in 2010, bij de vorming van het kabinet-Rutte I. Zij greep toen via de informateur (en 'onderkoning') Tjeenk Willink nogal demonstratief en krachtdadig in, toen Rutte en Wilders buiten haar om en in de volle publiciteit van koers veranderden.

Glimlach

Nu de Tweede Kamer met instemming heeft gereageerd op het voorstel om Willink tot informateur te benoemen, lijkt het erop dat de koning op de reservebank blijft zitten. Hij heeft geen andere keuze dan af te wachten welke bewindspersonen hij wanneer kan benoemen en beëdigen.

Ook voor zijn 'onderkoning' Piet Hein Donner (CDA), de huidige vice-president van de Raad van State, is er ondanks zijn ervaringen geen rol weggelegd. Tjeenk Willink, de vroegere 'onderkoning' van Beatrix, mag de weg uit de impasse zoeken. Zij zal het waarschijnlijk met een glimlach aanzien.