De tsaar op voedselbonnen: de tragedie van Nicolaas II

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

In 20 minuten kwam er een einde aan 300 jaar Russisch keizerrijk. In de nacht van 16 op 17 juli 1918 vermoordden bolsjewieken tsaar Nicolaas II, zijn vrouw, vier dochters en zoon. Nicolaas had de 13-jarige Aleksej nog zelf de trap af getild naar het souterrain waar het vuurpeloton wachtte, niet wetende dat hun doodvonnis al was getekend.

"Het was een tragedie van een gezin en een land", zegt conservator Vincent Boele van de Amsterdamse Hermitage. In het museum opent vandaag de tentoonstelling 1917 Romanovs en Revolutie, over de regeringsperiode van Nicolaas II en hoe zijn fouten de Russische Revolutie onafwendbaar maakten.

Bajonet

De tentoonstelling zit de keizer en zijn gezin dicht op de huid. Handgeschreven liefdesbrieven, japonnen van de keizerin, speelgoed en tekeningen van de kinderen, een bajonet waarmee de vrouwen werden afgeslacht. Boele: "Hun dna is overal voelbaar. Het komt allemaal akelig dichtbij."

Het geeft een intiem beeld van Nicolaas. "Het was volgens mij een heel lieve man, een leuke papa. Dat zie je ook in de familiefilmpjes: hij had lol met zijn kinderen, was dol op Aleksej. Een leuke vader, maar geen goede tsaar. Hij was autocratisch, autoritair. Hij had ideeën die niet stroken met de ontwikkelingen in Europa. Ook liet hij zijn oor hangen naar zijn moeder en zijn vrouw."

De kroon was een loden last voor Nicolaas. Hij was op jonge leeftijd op de troon gekomen; zijn vader Alexander III overleed toen Nicolaas 26 was. "Ik ben er niet klaar voor, ik weet niks van regeren", vertrouwde hij een vriend toe. Boele: "Zijn vader vond dat Nicolaas te naïef was en te weinig inzicht had. Omdat Alexander dacht dat hij nog wel lang zou regeren, nam hij zijn zoon ook niet mee in staatszaken."

Al vanaf de kroning ging het fout. Honderden mensen werden onder de voet gelopen in het feestgedruis, maar Nicolaas liet zich ompraten om de festiviteiten door te laten gaan. Omdat Nicolaas tijdens de ceremonie ook nog de ketting van zijn Sint-Andreasorde liet vallen, werd dat als het bewijs gezien van een slecht gesternte.

Marionet

De rampzalige misstappen van de tsaar worden opgesomd in de tentoonstelling. Een oorlog met Japan wordt smadelijk verloren. Het bloedig neerslaan van een vreedzaam protest kan niet voorkomen dat de keizer macht moet inleveren. Russische verliezen in de Eerste Wereldoorlog worden hem persoonlijk aangerekend omdat hij het opperbevel heeft overgenomen. Er gaan geruchten dat tsarina Alexandra Feodorovna een Duitse spion is. Dat de tsaar een marionet is van gestoorde monnik Raspoetin.

Nicolaas lijkt niet te beseffen dat revolutie dreigt. Misschien is hij te veel afgeleid door de gezondheid van zijn zoon Aleksej, geboren in 1904. De jongen heeft hemofilie, wat in die tijd betekent dat een kleine wond dodelijk kan zijn. De ziekte van de troonopvolger wordt tot staatsgeheim verklaard en het gezin zondert zich nog verder af.

Cocon

"Het is dubbel tragisch", meent Boele. "Als hij daar open over was geweest, dan hadden mensen beter begrepen waarom ze zich een beetje terugtrokken, waarom dat jongetje uit het openbare leven werd gehouden. Dan hadden mensen daar waarschijnlijk heel anders op gereageerd. "

"De tsaar leefde in de veronderstelling dat het allemaal goed gaat, dat hij zich vooral met zijn gezin kan bezighouden. Nicolaas en zijn gezin leven in een cocon, maar de Russische maatschappij stond op springen, mede door de handelswijze van de tsaar."

Begin 1917 barst de bom in het land, murw van drie jaar oorlog. Nicolaas rest geen andere keuze dan troonsafstand te doen, namens zichzelf en zijn zwakke zoon. Het gezin komt onder huisarrest te staan.

Maandenlang merkt de oud-tsaar, inmiddels simpelweg Nicolaas Romanov genoemd, weinig van de burgeroorlog in het land. Het gezin maakt er het beste van, al moeten ze wel zien rond te komen met voedselbonnen. Pas als de bolsjewieken het onderspit dreigen te delven, wordt het besluit genomen Nicolaas uit de weg te ruimen.

Op de tentoonstelling is het dagboek van Alexandra te zien, opengeslagen op 16 juli. Ze beschrijft dat Aleksej licht verkouden is, hoe ze eindelijk weer eens eieren kregen en kaart hebben gespeeld. "10 1/2 naar bed. 15 graden", sluit ze af. De volgende bladzijde bleef onbeschreven.