Is Turkije op weg naar 'effectief bestuur' of naar een dictatuur?
Het is de langgekoesterde wens van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan: een presidentieel systeem waarin de macht geconcentreerd is rond zijn persoon. In het Turkse parlement is het debat begonnen over de grondwetswijziging die 'het landsbestuur moet stroomlijnen'. Volgens tegenstanders verandert Turkije met de systeemwijziging in een dictatuur.
Turkije staat aan de vooravond van de meest ingrijpende verandering van de grondwet sinds begin jaren 80. Die moet de macht die president Erdogan nu in de praktijk al uitoefent, formeel maken. Regeringspartij AKP heeft de benodigde twee derde meerderheid niet, maar een referendum kan uitkomst bieden.
De toon van het debat werd gisteren gezet buiten het parlement, toen oppositiegroepen zich daar verzamelden. De politie joeg de demonstranten uiteen met waterkanonnen en traangas. De oppositie zweert de nieuwe grondwet tegen te zullen houden, maar staat vermoedelijk machteloos.
Volgens de regering kan Turkije effectiever bestuurd worden, door meer macht bij de president te leggen. Zo zijn om tot besluiten te komen niet eerst ellenlange debatten, coalitievorming en consensus nodig. Ook hoeven besluiten niet meer langs instituties die alles tot in de puntjes moeten toetsen. Dat past beter bij een belangrijke wereldmacht met grote ambities, zegt de regering.
Toen Erdogan nog premier was, introduceerde hij al de gekozen president. Hij werd zelf in augustus 2014 bij directe verkiezingen tot president gekozen. Op papier is de president partijloos en is zijn functie vooral ceremonieel.
Maar sinds zijn verkiezing staat de grondwetswijziging naar een systeem waarin alle uitvoerende macht bij de president komt te liggen, bovenaan Erdogans agenda. "Laten we Turkije een Turkse versie van het presidentieel systeem geven. Zo kan Turkije zich sneller ontwikkelen."
Scheiding van machten
Tegenstanders maken zich vooral zorgen over de scheiding van machten in de nieuwe grondwet. Volgens het voorstel verdwijnt de premier, en benoemt en ontslaat de president het kabinet van ministers.
Het parlement verliest het recht om de leider van het kabinet, straks dus de president, naar de Kamer te roepen voor een debat. Mondelinge of schriftelijke vragen stellen aan de president is voor parlementariërs niet mogelijk. Ook verliest het parlement het recht om een parlementair onderzoek te doen naar een minister of de president.
Als de grondwetswijziging wordt aangenomen, kan Erdogan aanblijven tot 2029.
De president krijgt ook meer invloed op de rechtelijke macht. Hij benoemt volgens het voorstel twee derde van de opperrechters. Die benoemingen zijn nu nog verdeeld over parlement, president en rechtelijke macht. De benoeming van lagere rechters en aanklagers wordt weggehaald bij de rechtelijke macht en onder gezag geplaatst van parlement en president.
Daarnaast mag president Erdogan weer partijleider worden van de AKP en gaan zijn termijnen na de grondwetswijziging opnieuw tellen. Zo kan hij nog twee keer herkozen worden voor een periode van vijf jaar, wanneer zijn huidige termijn in 2019 afloopt. Als de grondwetswijziging wordt aangenomen, kan Erdogan dus aanblijven tot 2029.
De president zal overal invloed op hebben en niemand heeft meer invloed op de president.
Constitutionele dictatuur
De regerende AKP heeft de aanpassingen aan de grondwet geschreven in samenwerking met de kleine rechts-nationalistische MHP. De twee andere partijen in het parlement, de centrum-linkse CHP en de voornamelijk Koerdische HDP, hebben zich al tegen het voorstel uitgesproken.
Volgens CHP-leider Kemal Kilicdaroglu brengt de aanpassing van de grondwet een constitutionele dictatuur. "De president zal overal invloed op hebben en niemand heeft meer invloed op de president." De wetgevende, uitvoerende en rechtelijke macht komen volgens de CHP-leider bij één man te liggen.
De leiders van de HDP in het parlement zitten sinds afgelopen november in de gevangenis. Zij worden verdacht van medeplichtigheid aan terroristische activiteiten. Uit protest daartegen besloot de partij zich te onthouden van stemming in het debat over aanpassingen aan de grondwet.
Referendum
Zelfs met steun van de MHP, komt de regeringspartij AKP niet aan de benodigde twee derde meerderheid om de grondwet te kunnen wijzigen: 367 van de 550 parlementszetels. De AKP en de MHP hebben samen 355 zetels. Maar als het wetsvoorstel 330 zetels haalt, kunnen de partijen er wel een referendum over uitschrijven.
Ondanks tegenzin bij sommige MHP-parlementariërs en zelfs wat dissidente geluiden binnen de AKP-fractie, gaat dat referendum er vermoedelijk komen. De AKP wil het dit voorjaar organiseren.
En dan is het aan de stemming onder het volk. Die is met voortdurende aanslagen en een snel verslechterende economie moeilijk te peilen. Maar de ervaring leert dat president Erdogan geen middel onbenut zal laten om de volksraadpleging in zijn voordeel te beslechten.