Het Italiaanse referendum draait nu vooral om de premier
Het wordt onverwachts het grootste waagstuk van de jonge Italiaanse premier Matteo Renzi. De Italianen stemmen vandaag in een referendum over een ingrijpende grondwetswijziging. Dat leek eerst een gewonnen race voor Renzi. Maar sinds zijn tegenstanders het zien als dé kans om zijn regering naar huis te sturen is het een spannende race geworden. Ondertussen houdt Europa de adem in over de gevolgen.
Het referendum wordt gezien als het moeilijkste dossier van het premierschap van de 41-jarige Renzi. Hij trad in 2014 aan als ongekozen premier na een felle machtsstrijd binnen de sociaaldemocratische Partito Democratico (PD). Een nee-stem kan nu twee jaar na zijn aantreden leiden tot zijn onmiddellijke vertrek en het uitschrijven van nieuwe verkiezingen. Die zouden volgens sommige Italiaanse media al in maart 2017 kunnen zijn. Een andere mogelijkheid is dat president Sergio Mattarella een tijdelijke, technische regering benoemt tot 2018. Dat is het jaar waarin verkiezingen staan gepland.
Afgelopen dagen sprak premier Renzi dreigende woorden over de gevolgen van een 'nee': "Natuurlijk heeft de uitkomst gevolgen voor het bestuur van Italië. Maar ik heb geen zin een wankele regering te leiden die gebombardeerd wordt door de oppositie".
Het referendum gaat over grote wijzigingen van de Italiaanse grondwet, die stamt uit 1948. Het moet een eind maken aan de stroperige besluitvorming in Italië. De belangrijkste maatregel is inperking van de macht van de Senaat, de Italiaanse Eerste Kamer. Die is nu net zo machtig als de Tweede Kamer en kan elke wet torpederen. En dat gebeurt vaak, waardoor nieuwe wetten eindeloos tussen beide kamers heen en weer schieten. Daarnaast verschuift een deel van de macht die nu bij regio's ligt naar de centrale overheid.
Door deze maatregelen krijgen volgens Renzi toekomstige Italiaanse regeringen meer vrijheid van bestuur, en is hun positie minder wankel dan in het verleden. Italië maakte sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog meer 63 regeringen mee. Ter vergelijking: Groot-Brittannië had er in die tijd 21, Duitsland 22, Nederland 28 en België 40. Voorstanders hopen dan ook dat de nieuwe grondwet voor een evenwichtiger bestuur zorgt.
Critici van de grondwetswijziging vinden dat door de nieuwe wet de macht teveel komt te liggen bij het bestuur in Rome. Dat ligt gevoelig in een land dat twintig jaar een fascistische dictatuur meemaakte, waarin alle macht bij de centrale overheid lag. De critici halen dan ook dat verleden aan als argument waarom de plannen voor de nieuwe grondwet niet deugen.
Italianen leken eerst weinig interesse te hebben in het referendum en de plannen zelfs toe te juichen. Maar dat werd anders toen Renzi zijn politieke lot aan de uitkomst van de stemming verbond.
Hoe het afloopt valt moeilijk te voorspellen. Peilingen worden volgens afspraak in de laatste dagen voor het referendum niet meer gepubliceerd. De laatste die verschenen gingen uit van een overwinning van het nee-kamp, al is de marge steeds maar een paar punten. Ook zou een kwart van de kiesgerechtigden nog geen keuze hebben gemaakt en dreigt een groot deel van de kiezers thuis te blijven.
Stemmen met je buik
Behalve voor een grondwetswijziging wordt Renzi nu ook verantwoordelijk gehouden voor de magere economische groei in zijn land, die achterblijft bij de andere eurolanden. Mede daarom wordt de uitkomst ook elders in Europa met spanning afgewacht. Zo wordt gevreesd dat bij een 'nee' investeerders huiverig zullen zijn om nog geld in de zwakke Italiaanse banken te steken.
Die banken hebben in totaal voor 360 miljard euro uitstaan aan leningen die ze vermoedelijk nooit krijgen terugbetaald. Als meerdere banken failliet dreigen te gaan, zal dat een nieuwe crisis in de euro-zone veroorzaken, zo wordt gevreesd.
De PD van de premier is volgens peilingen nog steeds de grootste (30,4%) in het land. Het verschil met de protestpartij Vijf Sterren Beweging (M5S) rond de komiek Grillo is maar miniem (29,8%).
De Vijf Sterren Beweging won flink bij gemeenteraadsverkiezingen eerder dit jaar, en wil nu ook het landelijk bestuur in handen krijgen. Tijdens een protestmars afgelopen weekend in Rome riep Grillo zijn aanhang op in het referendum vooral met hun buik te stemmen. "Vertrouw op je buik en niet op je hoofd. Voel je buik en maak je keuze", aldus Grillo.
In peilingen volgen de andere populistische partijen LegaNord van Matteo Salvini (14%) en Forza Italia, die nog altijd geleid wordt door Silvio Berlusconi (12%). Met name deze twee laatste partijen zagen afgelopen tijd hun proteststem groeien, gevoed door de Brexit, de immigratiestroom richting Italië en de overwinning van Donald Trump bij de Amerikaanse verkiezingen.
