Pompeiaanse helmen topstukken op tentoonstelling Valkhof

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Wat voor gruwelijkheden zouden de Pompeiaanse gladiatorhelmen in Museum Het Valkhof hebben gezien? Hoe vaak zou een drager het in pijn hebben uitgeschreeuwd? Hoe vaak zou er iemand hijgend op het verlossende 'missus' hebben gewacht? Hoe vaak zou dat niet gekomen zijn? Hoeveel bloed zou er zijn geronnen over het sierlijke brons?

"Het zijn spectaculaire dingen", zegt hoogleraar Klassieke Archeologie Eric Moormann, die over de wapenuitrusting schreef in de catalogus van de tentoonstelling Gladiatoren, helden van het Colosseum in Nijmegen. "Bronzen helmen en scheenpantsers, zwaarden, rijkversierde schouderplaten met mythologische figuren. Lange tijd dacht men dat zo'n uitrusting alleen om te pronken was, maar nu denken we dat ze echt gebruikt werden."

Deze zware wapenuitrusting van een secutor kon een zegen of een vloek zijn. Het hoofd was dan goed beschermd, de gladiator moest wel 2,5 kilo metaal meeslepen en de kleine kijkgaten beperkten zijn zicht aanzienlijk. Zijn vaste tegenstander, een retarius (netman), had geen bepantsering en was dus wendbaarder en minder snel vermoeid. Een uitgekiende strategie om de gevechten spannend te houden.

De helmen werden zo'n 250 jaar geleden opgegraven, toen de gladiatorenbarak van de Pompeii werd blootgelegd. Door de vulkaanuitbarsting in het jaar 79 zijn ze perfect bewaard gebleven. "Ze bleven netjes opgestapeld onder de as zonder veel schade te ondervinden. Ze werden ontdekt in kisten in een magazijn in een hoek van het gebouw."

In het gebouw werden ook lichamen gevonden, mogelijk de gladiatoren die overvallen waren door de uitbarsting van de Vesuvius. Maar het kan ook gaan om burgers die vergeefs hun toevlucht zochten in de gladiatorenschool. Dat een van de gevonden vrouwen veel juwelen bij zich droeg kan daarop wijzen.

"Toen zij werd gevonden, bedacht men het verhaal dat dit wel een rijke dame moest zijn geweest die verliefd was op een van de gladiatoren. Dat zouden we tegenwoordig niet meer doen. Wij zouden denken dat het een vluchteling was die probeerde weg te komen met een zakje kostbaarheden. Het gebouw ligt aan de rand van de stad, dus je kon proberen door de achterdeur naar buiten te komen."

Fans

De vluchtelingen zullen bekend zijn geweest met het gebouw. Gladiatoren waren prominent aanwezig in de Romeinse samenleving. Populaire gladiatoren hadden fans en waren 'BR'ers'. Dat is op de tentoonstelling te zien aan de vele voorwerpen waarop de strijders werden afgebeeld. "Je kwam er elke dag wel iets van tegen", stelt Moormann. "Er zijn allerlei afbeeldingen, mascottes en aankondigingen gevonden. Ze stonden zelfs op het vaatwerk dat mensen gebruikten. Dat geeft een aardig beeld van hoe het leefde onder het publiek."

Hoe belangrijk de spelen waren, blijkt ook wel uit de gladiatorenbarak van Pompeii. Dat was oorspronkelijk de foyer van een theater, maar dat gebouw kreeg na een zware aardbeving een andere bestemming. Er werden provisorisch kamertjes aangelegd en zware deuren en voetboeien geplaatst om ontsnappingen te voorkomen. "Het is overhaast in gebruik genomen toen de stad in puin was geraakt. Bestaande gebouwen kregen een nieuwe bestemming: werkplaatsen, huizen en ook het amfitheater."

Afleiding van de misère

"Je zou denken: na een aardbeving heb je wel wat anders aan je hoofd, maar het bestuur van de stad wilde de burgers te vriend houden. Ze wilden de mensen in de misère ook afleiding bieden. Het was politiek belangrijk om zo te bewijzen dat er voor het volk gezorgd werd."

"Een amfitheater behoorde daarom tot de standaardgebouwen van een stad", zegt Moormann. "Naast een tempel voor de hoofdgoden en administratieve gebouwen was dit altijd een hoofdelement. Niet alleen in Rome zelf, maar tot in de verste uithoek van het rijk."

Ook in Nederland werd gevochten: in Nijmegen (2000 jaar geleden nog Ulpia Noviomagus Batavorum) werd een amfitheater gevonden. Bij werkzaamheden in de Waal werd ooit een helm opgedregd.

Voor de Romeinen waren de spelen niet alleen vermaak, ze vervulden ook een belangrijke maatschappelijke functie, zegt Moormann. "Het liet zien hoe de Romeinse superioriteit zegevierde over de rest van de wereld. De slachtoffers in het amfitheater waren voor de Romeinen untermenschen. Veroordeelden en slaven speelden lieden uit andere delen van de wereld: Grieken, Thraciërs, allerlei militairen die aan hun wapenuitrusting te herkennen waren. Daarmee gaf Rome symbolisch aan: dit zijn de minderen en die verslaan wij. Wij reguleren de wereld."

"Het lijkt een beetje op de kolonialen die in de 19e eeuw op safari gingen en daar massaal beesten afslachten. Zo'n lord of baron die dan een leeuwenvel voor zijn haard had liggen en geweien aan de muur, zal ook het idee hebben dat hij Afrika had overwonnen. Ze zullen het niet expliciet zo genoemd hebben, maar vermoedelijk speelde het best een rol bij al die trofeeën."

Die bloedlust is dus helemaal niet specifiek Romeins, meent Moormann. Op een gemiddeld avondje tv-kijken komen meer doden voorbij dan de Romeinen in het Colosseum zagen. "Het draait beide om spanning en sensatie. Tegenwoordig halen we het uit bloedigere films of cagefight-wedstrijden. Geweld is toch iets dat veel mensen willen zien. Mensen willen iemand tegen alle verwachtingen zien winnen of de tegenstander vernederd zien worden. Is onze beschaving dan zoveel beter?"

'Gladiatoren, helden van het Colosseum' is tot en met 5 maart te zien in Museum Het Valkhof in Nijmegen.