'Catharina de Grote had bij alles een doel voor ogen'

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

"Het is zover." Met die woorden werd Catharina gewekt op de dag dat ze haar man van de troon zou stoten. De paleisrevolutie was het resultaat van achttien jaar wachten, voorbereiding en gekonkel van de vrouw die eigenlijk slechts een voetnoot in de Russische geschiedenis had moeten zijn. In plaats daarvan luidde zij Ruslands Gouden Eeuw in.

"Catharina is met recht een self-made woman te noemen", zegt directeur Cathelijne Broers van de Hermitage Amsterdam, waar vandaag de tentoonstelling Catharina de Grootste opent. "Bij alles wat ze deed, zelfs haar hobby's, had ze een doel voor ogen."

Lelijk en impertinent

Catharina werd in 1729 geboren als Sophia Auguste Frederika, als oudste dochter van een verarmde Duitse vorst. Haar ouders hadden liever een zoon gehad, noemden haar lelijk en impertinent. Ze werd op 14-jarige leeftijd uitgehuwelijkt aan de Russische kroonprins. Tsarina Elisabeth meende dat het jonge meisje makkelijk te plooien zou zijn. Ze kreeg meteen een Russische naam aangemeten.

Het leven in Sint-Petersburg stond Catharina tegen. Ze zat er met hofdames opgehokt in een paleis, met als belangrijkste taak een troonopvolger te produceren. Over haar man schreef ze dat hij "weinig op had met het volk dat hij zou moeten regeren, niet van zijn naasten hield en erg kinderlijk was".

De manier waarop Catharina de spleen verdreef, legde het fundament voor haar latere succes. Ze las veel: klassiekers van Plato en Tacitus, maar ook moderne denkers als Diderot en Montesquieu. Ze correspondeerde met Voltaire en verdiepte zich in de Russische taal en tradities.

Haar man Peter maakte zich intussen onuitstaanbaar aan het hof. Als geboren Duitser omringde hij zich met landgenoten. Hij dweepte met de Pruisische koning Frederik de Grote, waar Rusland vele jaren mee in oorlog was. Hij dronk en zat achter de hofdames aan. Bij de begrafenis van Elisabeth stond hij te ginnegappen, terwijl Catharina juist devoot rouwde.

Al voor de troonswisseling had Catharina zich voorgenomen: "Ik zal ten onder gaan of ik zal heersen". Peter III zou 186 dagen aan de macht blijven. Catharina onttroonde hem met haar paleisintriges: ze had in het geniep het hof voor zich weten te winnen. "Ze was een netwerker pur sang, een teamplayer", zegt Broers. House of Cards in Sint-Petersburg.

Catharina's ambities reikten verder dan alleen de troon. Onder haar werd Rusland een supermacht: de Krim werd veroverd op de Turken, haar vazal kwam op de Poolse troon. Op haar bevel werd de hoofdstad Sint-Petersburg gemoderniseerd. Broers: "Catharina was een vrouw met een missie".

Ze gebruikte haar kunstcollectie, het begin van de Hermitage, om internationaal aanzien te verwerven. "Ze wilde zich kunnen meten met andere vorsten", zegt Marlies Kleiterp van de Hermitage. "Haar macht moest ook in rijkdom en kunst worden uitgedrukt."

Plannen voor binnenlandse hervormingen, geïnspireerd door de Verlichting, haalden het niet. De adel zat niet te wachten op gelijkheid van alle Russen voor de wet en afschaffing van lijfeigenschap. "U werkt op papier dat geduldig is," verzuchtte ze aan Voltaire, "terwijl ik, arme keizerin, moet werken op de menselijke huid, die heel wat gevoeliger en prikkelbaarder is".

Catharina accepteerde uiteindelijk een rol als verlicht despoot. Broers somt nog meer typeringen op: "Sluw vorstin, intelligent propagandist, verwoed kunstverzamelaar, ambitieus strateeg, slim econoom, vernieuwend architect. En dan heb ik ze nog niets eens allemaal gehad."

"Het is eigenlijk een beetje een sprookje", meent Marlies Kleiterp. "Hoe deze prinses moest trouwen met een lapzwans, maar hem van de troon stootte en daarna zelf het roer overnam. Zij sleep zelf al haar facetten en bleef die gedurende haar leven oppoetsen tot de diamant die zij uiteindelijk was."