'Alleen bewakers zullen de Bijlmerbajes gaan missen'

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Het is de bekendste gevangenis van ons land. Drugsbaron Klaas Bruinsma heeft er gezeten en Heinekenontvoerder Willem Holleeder. Wapenhandelaar Pistolen Paultje en meesterkraker Aage M., maar ook Volkert van der Graaf en Dirk M., de afperser van Linda de Mol. De Penitentiaire Inrichting Amsterdam Over-Amstel, algemeen bekend als de Bijlmerbajes.

Zes witte torens van 40 meter hoog, ingeklemd tussen de Amstel en de A10. Op de grens van Duivendrecht en Watergraafsmeer, en dus niet in de Bijlmer in tegenstelling tot wat de bijnaam doet vermoeden. Morgen vallen de celdeuren voor de laatste keer in het slot.

"Vroeger had het wel een bepaalde status. Zeker jongens uit Amsterdam vonden het wel tof om in de Bijlmerbajes te zitten", zegt Annemarie van Ulden. Tweeënhalf jaar lang gingen voor haar en Gerlof Leistra alle deuren van de bajes open voor het boek Biografie van de bajes. "Ik heb voornamelijk veel geklaag gehoord. Er is al heel lang niets meer gedaan aan onderhoud en verbouwing. Het is oud en rot. De gedetineerden zullen de Bijlmerbajes niet missen."

Een fraaie mislukking, noemt Van Ulden het complex. "De Bijlmer is opgezet in een tijd waarin men geloofde in de maakbare samenleving. De architecten en de medewerkers hadden een heel open instelling voor ogen, helemaal gericht op resocialisatie. Het moest zo min mogelijk een gevangenis worden. Bij de sluiting is er niks meer van die mooie ideeën over."

De Bijlmerbajes werd in 1978 in gebruik genomen als vervanging van zes kleinere gevangenissen door heel Amsterdam. De namen van de torens verwijzen nog naar die afkomst, zoals: De Singel, Demersluis, De Schans. De torens werden met elkaar verbonden door een gang van 260 meter lang, de Kalverstraat.

In elke toren kwamen dertien verdiepingen: de onderste twee voor personeelsruimtes en faciliteiten als de bibliotheek en recreatieruimtes, de bovenste voor isoleercellen en beveiligde luchtplaatsen, daartussenin paviljoens van twee verdiepingen elk. Plek voor 24 gedetineerden per paviljoen, 720 mensen in totaal op 85.000 vierkante meter.

Door de torens bleken er veel meer cipiers nodig dan bij andere gevangenissen. Het leidde ook tot eilandvorming. "De gevoelsmatige afstand tussen de directie in het voorgebouw en de medewerkers op de vloer was best wel groot. Je kon je heel makkelijk afsluiten van de rest. Ze gingen eigen regeltjes maken en dat kon allemaal."

Zo merkte Van Ulden dat het gebruik van softdrugs oogluikend werd toegestaan door bewakers, terwijl er officieel geen gedoogbeleid is in het complex. "Het verbaasde mij dat er best wel veel drugs aanwezig zijn." Een cipier zei zelfs ronduit: "Als het onrustig is op de afdeling, weet je dat er te weinig is."

Wat in de praktijk ook anders uitpakte dan gepland, was de open structuur van het complex. Er werden bij de bouw geen tralies voor de ramen geplaatst en aanvankelijk had men een meidoornhaag in plaats van een buitenmuur gepland. Er werd zelfs gepraat over een cafeetje in de Kalverstraat en een zwembad, al kwamen die er nooit.

Daarnaast geen gevangeniskleding voor de gedetineerden, ze mochten hun eigen kleren houden. Ook was er ruimte voor vermaak. André Hazes kwam langs, Doe Maar, Drukwerk, Golden Earring. "Heel mooi hier. Warm aanbevolen", zei Herman Brood voor een optreden met een glimlach.

De goede bedoelingen bleken niet vol te houden. De Bijlmerbajes werd geplaagd door ontsnappingen. Meer dan 100 in totaal, waarvan zeven in 1993. De eerste ontsnapping was in 1980: een gevangene die op Moederdag thuis wilde zijn, klom over de muur. Hij werd thuis opgepakt, na een warme maaltijd en een Bondfilm.

In latere jaren liet een drugsbaron zich ophalen door nepagenten en kwamen criminelen vrij door een gijzeling. "We hebben ook gehoord dat mensen op de klassieke wijze zijn ontsnapt", zegt Van Ulden. "Met aan elkaar gebonden lakens. Het schijnt dat je die eerst nat moet maken, anders scheuren ze. Het is meerdere keren misgegaan: er zijn er een paar te pletter gevallen op de luchtplaats."

Toen in 1994 zeven man verdween nadat ze een biljarttafel door het raam hadden gegooid en via de brandslang omlaag waren geklauterd, was de maat vol. Er werd besloten tralies aan te brengen, al werd dat officieel verkocht als het plaatsen van zonwering. "Ze hebben het best wel lang volgehouden, maar langzaam nam de beveiliging toe en is er weinig meer over van dat open idee."

Aanpassingen waren ook nodig door de veranderende samenstelling van de bajesbevolking. De opzet werkte niet voor keiharde criminelen of drugsbaronnen die met veel geld mazen in de beveiliging wisten te vinden. Bovendien kwamen er meer psychiatrische gedetineerden die een andere aanpak vergden. "De crimineel is harder en gekker geworden", vat Van Ulden het samen.

De lessen uit de Bijlmerbajes zijn toegepast in de nieuwe Penitentiaire Inrichting Zaanstad. Geen torens meer, wel weer prikkeldraad, geen liften maar trappen, een rooster voor meer frisse lucht. Een computer in de cel moet helpen bij de resocialisatie; zo kan men zoeken naar de 3w's: woning, werk en wijf.

Afscheid is moeilijk

In het oude gebouw worden eerst nog enkele maanden asielzoekers opgevangen, daarna volgt de sloop. De bewakers zijn misschien de enigen die daar echt rouwig om zijn, vermoedt Van Ulden. Een van hen liet zelfs een tatoeage van een van de torens op zijn been zetten.

"Het viel me op dat veel mensen er heel lang werken, soms tientallen jaren. Het waren heel hechte teams daarbinnen, met je eigen vaste collega’s in die kleine ruimtes. Hoewel ook zij zeggen dat het een ziekmakend gebouw is en ze sloop onvermijdelijk vinden, zijn ze er toch ook wel gehecht aan geraakt. Daar is moeilijk afscheid van te nemen."