Waarschijnlijk geen lagere opkomst door minder stembureaus
In de aanloop naar het Oekraïne-referendum vorige week was er ophef over het lagere aantal stembureaus: een op de tien stembureaus verdween, met uitschieters naar 60 of zelfs 70 procent in sommige gemeenten. Had dat ook gevolgen voor de opkomst?
Gemiddeld was de opkomst bij het Oekraïne-referendum lager dan bij de vorige verkiezingen: 32,3 procent van het electoraat ging naar de stembus, tegen 49 procent bij de Provinciale Statenverkiezingen in 2015. In gemeenten met een lager aantal stembureaus daalde de opkomst echter niet harder dan in andere gemeenten, blijkt uit een analyse van de NOS, op basis van gegevens van de Kiesraad.
Het kan wel zijn dat er in bepaalde gevallen een verschil is, bijvoorbeeld bij een uitgestrekte gemeente, waarbij minder stembureaus een langere reistijd betekent. "Maar als er een effect is, zal dat heel klein zijn", zegt onderzoeker Tom van der Meer van de Universiteit van Amsterdam, die is gespecialiseerd in het gedrag van kiezers. GeenPeil, een van de aanjagers van het referendum, onderzoekt momenteel zelf of dat zo is.
In de gemeente Oldenzaal, waar het hardst werd gesneden in het aantal stembureaus - van zeventien naar vijf - daalde de opkomst in ieder geval wél harder dan gemiddeld. Mensen moesten daar lang in de rij wachten voor een stembureau. Maar in Stein, waar dertien van de negentien stembureaus verdwenen, daalde de opkomst juist minder hard dan gemiddeld.
Vrees
Vooraf bestond de vrees dat het lagere aantal stembureaus wel degelijk gevolgen zou hebben voor de opkomst. GeenPeil en het Forum voor Democratie voerden dat aan als een van hun belangrijkste argumenten bij rechtszaken tegen twee gemeenten en de Nederlandse Staat over het aantal stembureaus.
In de rechtszaak tegen de gemeente Son en Breugel, die werd gedwongen om minder hard te snijden in het aantal stembureaus dan de gemeente van plan was, ging de rechtbank daarin mee. Volgens de rechter was het aannemelijk dat "de mate waarin de kiezer wordt gefaciliteerd mede bepalend is voor de opkomst".
Thierry Baudet van het Forum voor Democratie reageert dan ook kritisch op de bevindingen van de NOS. "Ik heb mijn twijfels bij deze cijfers", zegt hij. "Wij hebben wel degelijk berichten van mensen ontvangen die lang in de rij moesten staan voor een stembureau en zijn afgehaakt." Ook denkt hij dat veel mensen vooraf zijn ontmoedigd door berichten over het lagere aantal stembureaus.
'Was te verwachten'
Dat er over het algemeen echter geen verband was, was te verwachten, zegt Van der Meer. "Uit eerder onderzoek blijkt dat er niet of nauwelijks effect is." Niet dat het dan een goed idee is om stembureaus te schrappen: het kan namelijk wel zorgen voor verwarring onder kiezers als ze niet weten waar het dichtstbijzijnde stembureau is, meent hij.
Hoogleraar regionaal bestuur Marcel Boogers van de Universiteit Twente is blij dat het aantal stembureaus geen invloed heeft gehad op de opkomst. Desondanks was de vermindering niet verstandig, denkt Boogers. "Als je bij een referendum met een opkomstdrempel het aantal stembureaus vermindert, laad je de verdenking op je dat je de uitslag wil beïnvloeden", zegt hij.
Minste kiezers in de Caraïben
Uit de gegevens van de Kiesraad blijkt verder dat de opkomst het hardst daalde in de gemeente Reimerswaal: daar kwam bij de Provinciale Staten-verkiezingen nog 64,8 procent opdagen, en nu maar 30,7 procent. Vlieland was de enige gemeente waar meer mensen gingen stemmen dan bij de vorige verkiezingen. De opkomst steeg daar van 45,8 naar 47 procent.
De opkomst was het hoogst in Rozendaal, waar 49 procent van de kiezers naar de stembus ging. De opkomst was het laagst op het Carabische Sint-Eustatius, waar slechts 48 kiezers naar de stembus gingen - een opkomst van 2,6 procent. Ook op Bonaire en Saba was de opkomst laag: 3,5 en 8,8 procent. In het Europese deel van Nederland was de opkomst in Tilburg het laagst: 22,7 procent.