Groot vertoon van lichte zeden in het Van Gogh Museum

• Jeroen Wielaert

  Verslaggever

Hij was opwindend en obscuur, tragisch, melancholisch, maar ook heel inspirerend, de intense liaison tussen Parijs en de prostitutie die opbloeide in de negentiende eeuw. De Franse dames van plezier werden een belangrijk onderwerp van de realistische schilderkunst van uiteenlopende fenomenen, onder wie Vincent van Gogh, Pablo Picasso, Edgar Degas en Kees van Dongen.

Nog nooit is het allemaal zo open en bloot tentoongesteld als in Lichte Zeden, de expositie die vandaag opengaat in het Van Gogh Museum. In Amsterdam, waar nog steeds wordt gediscussieerd over de vraag hoe pittoresk de Wallen zijn.

In dat negentiende-eeuwse Parijs maakte het oudste beroep ter wereld een tumultueuze ontwikkeling door. De betaalde seks was eerst aan strikte regels gebonden. Het mocht beslist niet openlijk worden aangeboden en daarnaast golden er strenge regels voor hygiëne. De prostituees waren draagsters en doorgeefsters van een gevreesde geslachtsziekte als syfilis.

Groezelige bordelen en paleizen

De behoefte bleef. En groeide. De Franse hoofdstad was een magnetische metropool voor jonge mannen en oudere heren die allen bereid waren geld te betalen voor hun gerief. Op die toenemende vraag kwam het gretige antwoord van vrouwen van allerlei slag die hun lichaam ter beschikking stelden. Laagbetaalde arbeidsters, of winkelmeiden, maar ook gehaaide, hoogst aantrekkelijke dames die zich met hun schoonheid en seksuele vaardigheden in de bedden van rijke mannen omhoog seksten tot machtige courtisanes.

In de laagste regionen was het triest pezen in groezelige bordelen. Het seriële sekswerk werd gedaan in maisons closes, geblindeerde pensions. De topprostitutie speelde zich later af rond de wufte boulevards en in Parijse herenhuizen en paleizen.

Conservator Nienke Bakker werd ten eerste geïnspireerd door Van Goghs schilderijen van prostituees. Het idee kreeg meer vuur na de aankoop van Vrouw op de Champs-Elysées bij nacht van Louis Anquetin. Een schilderij uit 1890 van een chique Parijse vrouw die subtiel haar diensten aanbood op de beroemde boulevard toen dat meer gebruikelijk was geworden. Er was her en der al genoeg getoond van het realistische werk dat Henri Toulouse-Lautrec maakte in Parijse huizen van genot. Met het Parijse Musée d’Orsay is nu de combine aangegaan tot een eerste totaaltentoonstelling.

Bij de entree van Lichte Zeden valt eerst het ontbreken van expliciet naakt op. Het is totaal anders dan het raamwerk waar de klandizie op de Amsterdams Wallen op af loopt, dan wel de vele buitenlandse toeristen die de etalages van de moderne prostitutie willen zien. Op de eerste schilderijen gaat het vooral over de subtiele suggestie in het contact tussen de heer en het winkelmeisje. Dan komen de doeken met gedistingeerde dames, of de balletdanseressen – industriëlen met geld hadden keuze genoeg.

Van Gogh beeldde in 1885 een hem dierbare prostituee af, heel close, haar sombere hoofd met loshangend haar. De legendarische Nederlander verhulde in zijn brieven niet dat hij het ook met zo'n vrouw deed.

Nienke Bakker: "Een prachtig klein portret uit de collectie van het museum, geschilderd op een mooie, losse manier. Hij heeft dit portret gemaakt in Antwerpen, voordat hij naar Parijs kwam. Dit was een van de meiden uit het Café Chantant die bij hem thuis kwamen poseren. Deze vrouw had een zware nacht achter de rug, vertelde dat ze niet vrolijk, maar juist triest werd van het champagne drinken met klanten. Veel schilders haalden de modellen uit die wereld. Getrouwde respectabele dames deden dat niet. Van Gogh heeft in Den Haag ook samengewoond met een prostituee."

Beneden in het Van Gogh zijn de Lichte Zeden conform de tijden van toen extra inzichtelijk gemaakt met een gedempte lantaren en een weelderig bed, omringd met doeken vol overduidelijk bloot. Op de eerste verdieping worden de beelden van binnen de bordelen intiemer. Aan het eind zijn voorbeelden te zien van de eerste pornografische foto's – mannen en vrouwen in allerlei standen.

Het is een expositie in stijl die de prostitutie van toen alle eer aandoet. Het is allemaal met gretigheid en liefde geschilderd, maar ook ingetogen en realistisch. Een ongekende bonte verbeelding van al die vrouwen, alleen, samen, of met hun klandizie. Alle lagen van seks zonder liefde, vertoond zonder overdreven olala, zonder hoerigheid.

Een dergelijke expositie is niet te maken over het Amsterdam van de negentiende eeuw. Daar kwam ook prostitutie voor, maar de beste Nederlandse schilders vonden Parijs opwindender.