Moresnet: een vergeten vrijstaat bij het Drielandenpunt

• Jeroen Wielaert

  Verslaggever

Na de glorie van Waterloo kwamen ze tegenover elkaar te staan in de vergeten slag om Moresnet: Pruisen en Nederland. Die landen hadden Napoleon Bonaparte overwonnen in 1815. De inzet van de strijd: een vergeten zinkmijn in het dorp Kelmis in Limburg, in de buurt van Vaals.

Het was het begin van een vrijwel vergeten ministaatje onder het Limburgse Vaals: Neutraal Moresnet. Daar begon in 1816 een wild leven dat ruim een eeuw zou duren. Een leven vol smokkel, prostitutie en ander vrijbuitersgeluk. Het staat allemaal in Moresnet, het nieuwe boek van Philip Dröge.

Het was het Wilde Westen in het diepe zuiden van Limburg. Een driehoek met kaarsrechte lijnen op hellend vlak, in een punt verenigd met de grenzen van Nederland, België en Duitsland. Meer dan een eeuw was die plek een vierlandenpunt.

Heel fascinerend, vond Dröge. Hij is een liefhebber van bizarre grenslandjes. In zijn boek vergelijkt hij Moresnet met de 'boomtowns', het soort ministadjes dat in serie verrees bij de kolonisatie van het westelijke gebied van Amerika. Alleen bestond Kelmis al veel langer dan bijvoorbeeld Kansas. Het plaatsje was het centrum van de zinkwinning.

De Romeinen hadden het spul al uit de grond gehaald in de groeven bij de rivier De Geul. Het was als poeder heilzaam voor de wangen. Maar ook voor hun uitrustingen, wanneer het werd vermengd in messing. Koning Willem I besefte als koopman het belang van zink: zijn nieuwe natie kon er goud mee verdienen.

Zink was nuttig als roestvrije, stevige beplating. Het werd aangebracht op de rompen van oorlogsbodems en op de daken van Amerikaanse gebouwen. Ook op de Opera in Brussel lag zink, het gebouw waarin 1830 de opstand tegen Nederland begon. Ondertussen was in Neutraal Moresnet een geheel eigen beschaving ontstaan.

De zinkgrond onder de hoogte van Kelmis werd de basis van een samenleving met een werkende, woeste ordening. In 1816 woonden er een paar honderd mensen. In 1919, het einde van de vrijstaat, was de bevolking gegroeid tot ruim vierduizend inwoners.

Zij hebben in Kelmis ruim een eeuw van grensverkeer in de meest heftige zin meegemaakt. Drank, prostitutie, smokkel en gokken was er aan de orde van de dag. Er was een veldwachter, maar geen parlement. Het woeste bestaan in het plaatsje was gebouwd op de zink. Toen de mijn uitgeput raakte, haalden ze die uit Zweden. In Kelmis waren inmiddels genoeg zinkfabrieken gebouwd.

Met Philip Dröge ga ik bij Vaals eerst naar de hoogte die een eeuw lang een vierlandenpunt is geweest. Er staan een paar panelen die herinneren aan Neutraal Moresnet. Dröge weet als geen ander hoe onbekend het allemaal is. Hij zegt: "Je hoeft je er niet voor te schamen dat het onbekend is. Het is ontzettend klein, ongeveer zo groot als het eiland Marken."

We rijden naar beneden vanaf de Vaalserberg, een trefpunt van landen dat ook bekend staat als 'Altenberg' en 'Vieille Montagne'. In Kelmis komen we langs Chez Sjan, een Chinees restaurant. Het was in de hoogtijdagen van de vrijstaat een centrum van los, belastingvrij vermaak. Ongewenst zwangere meisjes bevielen er met hulp van kundige vroedvrouwen. Hun kinderen werden goedkope arbeidskrachten in de zinkmijn; voor alles werd gezorgd. Willem I was inmiddels overleden.

De vrije pers van de negentiende eeuw vond het plaatsje. Ook journalisten uit Amerika, waar het zink van Moresnet op de daken lag. Nu is het 2016. Niets meer te merken van die sfeer van toen. Kelmis, Moresnet is een gewoon, lelijk Belgisch dorp in de Limburgse, Waalse, Duitse driehoek.

Philip Dröge heeft er de geschiedenis nagevorst, maar bijzonder weinig van de vrije geest teruggevonden. Voor het oude hoofdkantoor van de mijn verzucht hij: "Er waren tachtig kroegen in Kelmis. Nu zijn er nog maar een paar over. De Tweede Wereldoorlog heeft veel meer indruk gemaakt. Om de zoveel tijd houden ze er nog een feest: Neutralia, met kostuums. Ik krijg er geen vinger achter. Het lijkt alsof ze zich een beetje schamen voor toen."