Joost Zwagerman schiep luidkeels feest van stilte in Bergen

• Jeroen Wielaert

  Verslaggever

"Stilte is een onderschatte levensvoorwaarde. Stilte is als ademhalen, geen mens kan zonder. En dan begint het, het verdwijnpunt valt samen met het beginpunt. Ook hier."

Het zijn regels van Joost Zwagerman, te lezen op een groot wit paneel bij het binnenlopen van de eerste zaal die onderdeel uitmaakt van Silence out loud. Een grote tentoonstelling die hij maakte voor Museum Kranenburgh in Bergen.

Zwagerman hechtte sterk aan stilte, ook om in te verdwijnen uit een wereld vol kabaal. "Het is zijn laatste kunstwerk geweest", vertelt museumdirecteur Kees Wieringa.

Kunstenaars

Zwagerman is in de entreehal op schermen te zien en te horen op beelden van De Wereld Draait Door met gesprekken over kunst die hij voerde met Matthijs van Nieuwkerk. Hij vertelt over Vincent van Gogh en een van zijn grote favorieten, de Amerikaan Mark Rothko. Het werk van dergelijke grootheden is schaars.

In zaal 1, met het thema De Witte Stilte hangt het indringende witte schilderij Monitor van Robert Ryman, de Amerikaanse minimalist. Van hem is de uitspraak: "I want to raise the issue of silence."

Op die behoefte om het onderwerp stilte aan de orde te stellen is Zwagerman verdergegaan. In het begeleidende boekje staat zijn uitleg te lezen: "Dat is wat de kunstenaars in Silence out loud met elkaar verbindt. Allemaal brengen ze the issue of silence ter sprake, op duizend-en-een-manieren en met even zoveel verschillende eindresultaten."

"Zoveel kunstwerken, zoveel soorten stilte: de religieuze stilte, de dreigende stilte, de stilte van de opperste abstractie, de stilte van de leegte en het Niets, de onvrijwillige stilte, de stilte als doem en noodlot, de planetaire stilte (boven de wolken is het stil) en natuurlijk ook de serene stilte van de in zichzelf verzonken mens."

Verdwijnen

Zwagerman kon heel lang naar een kunstwerk kijken, er als het ware in verdwijnen. Zo heeft hij ook veelbetekenend gekozen voor verdwijnkunst. Het schilderij Haufen hangt er van Tim Eitel: een hoop vuilniszakken met een versleten matras en een rol tapijt.

Museumdirecteur Kees Wieringa legt uit: "Het verdwijnen, het er niet meer willen zijn was bijna een verlangen van Zwagerman. Maar stilte kan ook heel mooi zijn, het hoeft niet verdwijnen te zijn. We hebben hier ook werken hangen waar de schoonheid van de stilte wordt getoond. Het is niet alleen sinister of gruwelijk."

"We gaan er nu wel anders naar kijken nu we weten wat er is gebeurd. Het gaat over de durf om je open te stellen voor een wereld die stil is. Het is in contrast met onze lawaaiige wereld. Luidruchtige stilte: Silence out loud."

Er is nog zo’n kerntekst van Zwagerman te lezen: "In het hart van het zwart bevindt zich vervolgens de absolute stilte van de dood. Het is het gevreesde niets van gene zijde. Eeuwige verduistering."

Onvermijdelijk doet het denken aan zijn eigen zelfgekozen heengaan. Zwagerman ligt in Bergen begraven naast Lucebert, aan wiens werk Museum Kranenburgh in 2014 en 2015 de expositie Thuis in Bergen wijdde.

Wieringa: "Hij is er niet meer, maar zijn gedachte waart nog wel rond. Die gedachte was dat je naar kunst moet kijken, voor een schilderij moet gaan staan en bedenken wat het met je doet. Dat is wat hij wilde."

Slippers

Silence out loud is voor alles een selectie van het werk van kunstenaars die Zwagerman persoonlijk kende en heeft ontmoet in hun ateliers in Nederland en België. Daar zijn beroemdheden bij als Jan Dibbets, Marlene Dumas, Jeroen Henneman en Rineke Dijkstra. Maar ook veel minder bekenden.

"Joost zocht ze op en vroeg aan hen wat stilte voor hen betekende. Dat heeft niet geleid tot een tentoonstelling met een kunsthistorisch perspectief. Het gaat om de kunst. Kijken."

Het is daarom dat Zwagerman en Wieringa ervoor hebben gekozen elk afzonderlijk werk volkomen zichzelf te laten zijn, om het voor zichzelf te laten spreken, in stilte.

Er is een boekje met namen en nummers. De bezoekers krijgen dat mee met de slippers die ze moeten aantrekken om het stil te houden bij het stappen. Dat zal nog leiden tot luidruchtig geschuifel, gelet op de verwachting dat er veel publiek op afkomt.

Feestje van Joost

Het ontbreken van een grootheid als Rothko kan worden gezien als een tekortkoming. Anderzijds laat de expositie in alle stilte wel luidkeels zien hoe rijk de moderne kunst van de Lage Landen is.

"Het geeft aan wat voor ongelooflijke kwaliteit we in Nederland in huis hebben. Het is een onuitputtelijke bron. De tentoonstelling is ook een ode aan de hedendaagse Nederlandse en Belgische kunst. Het is eigenlijk een feest van kunstenaars. Toch het feestje van Joost, inderdaad."

Silence out loud gaat op dinsdag 15 december open voor het publiek.