'Van Gogh wilde de muziek imiteren'

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Zijn serie Zonnebloemen noemde hij een “symfonie in blauw en geel”. Irissen in een vaas was “harmonisch en zacht”. Keer op keer drukte Vincent van Gogh zich in muzikale termen uit over zijn werk, dat hij omschreef als "l’orchestration des couleurs". Voor haar boek Van Gogh en muziek verzamelde Natascha Veldhorst tientallen passages over muziek uit zijn brieven.

"Mensen hebben er altijd een beetje overheen gelezen, zijn uitspraken over muziek", zegt Veldhorst. "Het ligt ook niet heel erg voor de hand, omdat Van Gogh nauwelijks schilderijen met muzikale afbeeldingen heeft gemaakt. Maar toen ik die brieven ging lezen, viel het op dat hij heel vaak over muziek spreekt. Hij gebruikt ook vaak muzikale termen als hij over zijn eigen en andermans kunst praat."

"Het is niet zo dat muziek onmisbaar is om het werk van Van Gogh te begrijpen, maar het biedt een extra dimensie, waardoor je anders gaat kijken naar zijn kunst en bepaalde uitspraken beter kunt begrijpen."

"In een schilderij zou ik iets troostends willen zeggen zoals muziek", stelt Van Gogh in 1888 in een brief aan zijn broer Theo. Het is voor Veldhorst een sleutelzin. "Hij is van jongs af aan opgevoed met het idee dat muziek een kunstvorm is die mensen troost kan bieden. Dat wordt precies zijn eigen doel in de kunst. Hij wil de mensheid troost bieden met zijn schilderijen en tekeningen."

Muziek was daar zo geschikt voor omdat er geen woorden voor nodig waren. Het appelleerde direct aan de emotie, zonder gebruik te hoeven maken van woorden of beelden. Het werd de heilige graal voor Van Gogh en andere schilders eind 19de eeuw.

"Ze wilden de muziek imiteren door te proberen buiten de ratio om de kijker te bereiken. Dat betekent dus dat de voorstelling van een schilderij minder belangrijk gaat worden. De beeldmiddelen gaan opeens de hoofdrol spelen, de kleuren en lijnen."

In zijn brieven heeft Van Gogh het over zijn zoektocht. "De schilderkunst zoals ze nu is, belooft subtieler te worden – meer muziek en minder beeldhouwkunst – enfin, ze belooft kleur", voorspelt hij aan Theo. "Kleur drukt uit zichzelf iets uit, dat kan men niet missen, daar moet men gebruik van maken", schrijft hij elders.

"Dat is het begin van de weg naar abstracte kunst", stelt Veldhorst. "Hij zit in het spoor dat leidt naar abstracte kunst, maar hij heeft zelf nooit die stap gemaakt. Maar er zijn een paar schilderijen van hem waarvan je zou kunnen zeggen dat ze het figuratieve bijna voorbij zijn."

Voorbij het visuele

Van Gogh wilde dat zijn schilderijen verder gingen dan het visuele. "De beschouwer moest het schilderij niet alleen zien, maar ook als het ware horen of ruiken. Dat kan natuurlijk nooit, het is een illusie dat je een schilderij zou kunnen horen of ruiken. Maar hij wil wel de suggestie wekken."

Van Gogh meende dat het hem een aantal keer was gelukt dat muzikale ideaal te benaderen. Zoals bij La Berceuse, een afbeelding van een vrouw die een wiegeliedje zingt. Over het schilderij oordeelde hij: "wellicht schuilt er een poging tot een melodietje in de kleuren van hier." Dat Theo over De Aardappeleters ooit zei dat hij "de klompen der aanzitters kont hooren rammelen", zou Vincent plezier hebben gedaan.

Door zijn zelfmoord in 1890, 37 jaar oud, zou Van Gogh zelf de opkomst van abstracte kunst niet meer meemaken, zo’n vijftien jaar later. Maar de schilders in de 20ste eeuw ondernamen een vergelijkbare speurtocht naar het muzikale in de schilderkunst.

"Je ziet dat kunstenaars die later abstracte kunst gaan maken, zoals Mondriaan of Kandinsky, allemaal met muziek bezig zijn. Allemaal met het idee dat je de voorstelling niet nodig hebt. Het hoogste ideaal is om de beschouwer buiten het verstand en buiten zijn denken om te raken."