'Prikkeldraad is een graadmeter van een verdeelde wereld'

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Prikkeldraad is bezig met een verbazingwekkende comeback. Het grenshek in Hongarije tegen vluchtelingen. De Israëlische Westoeverbarrière tegen Palestijnse terroristen. Het hek langs de zuidgrens van de VS tegen Mexicaanse gelukszoekers. "Ik zag in nieuwsuitzendingen en kranten steeds vaker prikkeldraad opduiken", zegt schrijver Dick Wittenberg, die het boek Prikkeldraad schreef over het fenomeen.

"Ik dacht dat na de val van de Berlijnse Muur de glorietijd van muren en hekken voorbij was, maar dat bleek niet het geval te zijn. Er zijn steeds meer grensmuren waar prikkeldraad hangt." Er zijn wereldwijd 30 tot 55 grenshekken, afhankelijk van welke criteria je gebruikt. Bangladesh-India. Grieks en Turks Cyprus. Noord- en Zuid-Korea. Jemen-Saudi-Arabië. Driekwart ervan is in deze eeuw aangelegd.

"Je kunt zeggen dat prikkeldraad graadmeter is van een verdeelde wereld. Je kunt eruit afleiden hoe gepolariseerd de wereld is. Als je kijkt hoe veel er gebruikt wordt, dan is dat best verontrustend. Ik denk dat heel weinig mensen weten hoeveel invloed prikkeldraad heeft uitgeoefend op de wereldgeschiedenis."

Barb City

Anderhalve eeuw geleden maakt Joseph Glidden naam als de vader van het prikkeldraad. Voortbordurend op eerdere ontwerpen maakte hij in 1874 een prototype met de haarspelden van zijn vrouw Lucinda. Zijn woonplaats DeKalb zou uitgroeien tot 'Barb City' en schatrijk worden door het product.

"Prikkeldraad was al eens eerder uitgevonden in Frankrijk, maar daar werd het gepresenteerd als een uitvinding om bomen te beschermen tegen baldadige kinderen. Daar was geen grote behoefte aan. Maar in de VS was de behoefte het grootst. Daar waren honderden amateurknutselaars jaren in schuurtjes bezig om het ideale omheiningsmateriaal te verzinnen."

Vooral in het Amerikaanse Middenwesten was de behoefte groot. Het hele hart van het continent lag klaar om ontgonnen te worden, maar dat was onmogelijk zonder goede afrasteringen. Bij gebrek aan bomen was hout er duur. Bosschages van Amerikaanse oranjeappel waren een alternatief, maar moesten jarenlang groeien en waren niet te verplaatsen. "Een hele hoop landverhuizers uit Europa stond aan de rand van dat gebied te wachten totdat iemand eindelijk een goedkope uitvinding zou doen."

Gliddens vinding sloeg meteen aan. In het eerste jaar verkocht zijn fabriekje 4536 kilo prikkeldraad, het volgende jaar al het zestigvoudige. “Het was het internet van de 19de eeuw: iedereen wilde het meteen hebben”, stelt Wittenberg. “Binnen 25 jaar was het te vinden op de pampa’s van Argentinië, de steppen van Australië en de velden van Zuid-Afrika. Ondanks beperkte communicatiemiddelen en logistiek wist prikkeldraad in een kwart eeuw de hele wereld te veroveren."

Beulsknecht

Ook bij legerleiders werd de nieuwe vinding snel populair. Het was licht en had weinig onderhoud nodig, was op afstand nauwelijks te zien, hinderde de verdediging niet bij het schieten en was nauwelijks kapot te krijgen door artillerie. In de Eerste Wereldoorlog werd het op enorme schaal ingezet.

Wittenberg meent dat het belang van prikkeldraad tijdens die strijd is onderschat. "Iedereen kijkt altijd naar de aanval, net zoals bij voetbal iedereen meer naar de spits kijkt dan naar de rechtsback. Maar zonder prikkeldraad had de Eerste Wereldoorlog nooit zo lang kunnen duren en zo veel slachtoffers gemaakt. Het zorgde ervoor dat oprukkende militairen zich niet snel konden bewegen en machinegeweren alle tijd hadden mensen neer te knallen. Prikkeldraad was de beulsknecht die soldaten vasthield."

In de Tweede Wereldoorlog raakte prikkeldraad voorgoed besmet. "In de Eerste Wereldoorlog werd het nog door beide partijen gebruikt, maar in de Tweede Wereldoorlog werd het door de machthebbers tegen de machtelozen gebruikt. In 40.000 kampen moest het mensen binnenhouden, vernederen, scheiden van anderen. Prikkeldraad werd een symbool van terreur, van misdaden tegen de menselijkheid. Geen wonder dat Amnesty International het in 1961 verwerkte in hun logo als symbool van het Kwaad."

Tegenwoordig is prikkeldraad ook bij al die grenshekken vooral een symbool, stelt Wittenberg. "Het idiote is: eigenlijk al kort na de uitvinding werd duidelijk dat prikkeldraad wel dieren tegenhoudt, maar dat mensen altijd werktuigen zullen zoeken om erdoorheen te komen. Prikkeldraad is nooit een omheining die iedereen tegenhoudt. Het is een symbool, het zegt: opsodemieteren, wegwezen."

"Het is een soort rekwisiet. Ook al heeft een hek hoogspanning, laserstralen of sonar, er zal altijd een sierrandje zijn van prikkeldraad. Om mensen te laten weten dat ze niet welkom zijn."