De keizer, de tsaar en hun geliefde Joséphine

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Een camee is het favoriete stuk van directeur Cathelijne Broers op de tentoonstelling Alexander, Napoleon en Joséphine in de Hermitage Amsterdam. Het kleinood met een Grieks koningspaar is een perfect symbool voor de complexe driehoeksrelatie tussen de drie.

Napoleon had het eeuwenoude stuk sardonyx (een stuk kwarts) ter grootte van een struisvogelei geroofd uit het Vaticaan en aan Joséphine gegeven. Zij gaf het jaren later aan Napoleons gewezen vriend en aartsvijand tsaar Alexander I.

"Je zou er de vingerafdrukken van drie inspirerende personen op terug kunnen vinden. Bovendien is het van een weergaloze schoonheid", legt Broers haar keuze uit. "Maar het gaat me ook om het ontroerende verhaal erachter."

Joséphine deed Alexander het stuk cadeau kort na zijn glorieuze intocht in Parijs, eind maart 1814. Hij had Napoleon verslagen, maar koos ervoor Joséphine met alle egards te behandelen. Joséphine koos dit stuk om te schenken, omdat indertijd gedacht werd dat het een afbeelding was van zijn naamgenoot Alexander de Grote. Die had de familie van zijn overwonnen vijand Darius even ruimhartig behandeld.

Roddels

Adjunct-directeur Paul Mosterd ziet in het geschenk een bewijs van Joséphines overlevingskracht. "Ze was een autonome vrouw. Ze wist zich elke keer opnieuw uit te vinden. Ze had een gedwongen huwelijk, het klooster en de Revolutie overleefd en nu volgde een nieuwe periode. Alexander was de nieuwe machthebber in Frankrijk en dus nodigde ze hem uit."

Alexander vertoefde graag in Joséphines aanwezigheid. In Parijs werd volgens Mosterd zelfs geroddeld over hoe ver de relatie tussen beiden ging. "Ze waren keizer en keizerin, dus gingen ze sowieso hoffelijk met elkaar om, maar uit brieven blijkt ook dat ze elkaar toegenegen waren en erg aardig vonden. Toch denk ik niet dat er iets tussen hen beiden is gebeurd."

Er was ook geen tijd om de relatie te laten bloeien. Alexander nodigde Joséphine uit om naar Sint-Petersburg te komen, maar ze stierf op 29 mei 1814. Tijdens een wandeling met de tsaar had ze een longontsteking opgelopen die haar fataal werd.

Napoleon hoorde over haar dood in ballingschap op het eiland Elba. Hij sloot zich twee dagen op in zijn kamer en weigerde ieder bezoek. Hoewel de twee al vijf jaar gescheiden waren, was Joséphine de liefde van zijn leven gebleven.

"Ze was niet de vrouw achter Napoleon, ze was de vrouw naast hem", meent Mosterd. "Toen ze werden voorgesteld, was hij nog een onbehouwen jonge generaal. Zij heeft hem klaargestoomd voor het leiderschap."

Mosterd wijst op twee schilderijen op de tentoonstelling, schijnbaar tegenpolen. Napoleon met een woeste blik in de ogen op het Italiaanse slagveld waar hij naam maakte, Joséphine in een verstild huiselijk tafereel. "Het is een heel slim portret van haar. Ze heeft geen van de klassieke machtssymbolen als regalia of een scepter, maar straalt informele grandeur uit."

Vrienden

Alsof hij zich voedde op zijn passie voor Joséphine vocht Napoleon zich een weg naar de wereldmacht. Zo kwam hij uiteindelijk ook in contact met Alexander. De twee wereldleiders ontmoetten elkaar voor het eerst in 1807 op een vlot in de grensrivier Neman tussen hun beide wereldrijken. Na enkele dagen onderhandelen, bepaalden ze daar het lot van Europa.

De keizers waren onder de indruk van elkaar. "Hij is een bijzonder knappe, jonge en vriendelijke keizer. Hij heeft meer intelligentie dan de mensen zeggen", oordeelde Napoleon. "Hij heeft zulke helder grijze ogen dat het moeilijk is als hij je recht aankijkt", meende Alexander.

"Dit waren de twee supermachten van Europa. Het leek dat ze een blijvende vriendschap hadden gesloten", meent Mosterd. "Hier was de vrede veiliggesteld voor Napoleon en Joséphine."

De vrede duurde echter niet lang, omdat de relatie met zowel Joséphine als Alexander gedoemd was. Omdat ze hem geen opvolger kon schenken, scheidde Napoleon van zijn vrouw. In zijn honger naar macht besloot hij het rijk van zijn vriend aan te vallen. Beide tragische besluiten, meende Alexander. "Als hij naar uw advies was blijven luisteren, had hij nu over een enorm en welvarend rijk geheerst", schreef hij Joséphine later.

Het is bekend hoe de opmars van Napoleons Grande Armée in Rusland verliep. Op de tentoonstelling is een schilderij uit het Russische Winterpaleis te zien dat de helletocht nog eens onderstreept. In de Slag bij de Berezina verloor Napoleon tienduizenden militairen.

Op het werk van Peter von Hess is de helse overtocht over de rivier Berezina te zien. Bestookt door Russische artillerie proberen wanhopige Fransen te ontkomen aan de oprukkende troepen. Het werk ademt chaos, hopeloosheid en diepe verslagenheid uit.

In de Hermitage is de oorlogsbuit van de Russen te zien. De achtergelaten paradejas van maarschalk Ney, de maarschalkstaf van bevelhebber Davout, en de vaandels en wapens van regiment na regiment.

De Russen bleven Napoleon achter de vodden zitten, helemaal tot in Parijs. Alexander werd daar ingehaald als held en bevrijder van Europa, terwijl Napoleon van het toneel verdween en Joséphine zich klaarmaakte voor een nieuw hoofdstuk in haar leven.

"Het is een jongensboek, een sprookje en een liefdesverhaal in één", oordeelt Broers. "Als het verhaal niet echt gebeurd was, zou Hollywood het hebben moeten uitvinden."