Museum Arnhem toont 'NSB-kunst' op zijn grofst

Door verslaggever Jeroen Wielaert

De kunst van Vincent van Gogh was taboe, want ontaard. Rembrandts Nachtwacht werd in veiligheid gebracht buiten het Rijksmuseum. In de Tweede Wereldoorlog moesten nieuwe meesterwerken geschilderd worden in de door het nationaal-socialisme voorgeschreven stijl: burgerlijk realisme.

De Nederlandse Staat kocht veel van die kunst aan. Er zaten topstukken bij van Pyke Koch en Carel Willink. Het meeste van dat werk kreeg na de oorlog een obscuur bestaan in depots. Het wordt nu vertoond in het Museum Arnhem onder de titel Geaarde Kunst. "Zeventig jaar na de oorlog zijn ook deze kunstwerken bevrijd", zegt conservator Miriam Windhausen.

Het is beslist verrassend om bij het binnenlopen van de tentoonstelling direct een carnavalstafereel te bekijken. Frits Verdonk schilderde een man met een luit op de voorgrond. Achter hem is een drietal mannen om een kaars geschaard. Ze hebben allemaal gekke mutsen op. Het geheel wordt extra verlicht door kleurige lampionnen. Heel uitbundig zien de mannen er niet uit.

Carnaval was verboden tijdens de oorlog, maar dat belette de mensen niet om het binnenshuis te vieren. Het schilderij is verworven in 1944. Het is toch een opgewekt schouwspel uit die donkere tijd.

Zelfportretten, landschappen, stillevens. Op het eerste gezicht is het van een opmerkelijke braafheid. Het was de smaak van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK). Diensthoofd Eduard Gerdes speelde een centrale, ijverige rol in de grote aankoopwoede. De Nederlandse Staat kocht in een paar jaar 700 werken aan.

Het kunstbeleid voorzag ook in de opleiding en onderhoud van jonge kunstenaars. Een van hen was Karel Appel. Van hem zijn twee vroege werken te zien die toch al sterk naar het impressionisme neigen, zoals zijn beeld van een Amsterdamse ophaalbrug.

Noeste arbeiders

In 1999 was Weimar Europese culturele hoofdstad. Bij die gelegenheid werd ook de door Hitler gewenste kunst tentoongesteld. Er hingen grote, hyperrealistische schilderijen bij van stomende fabrieken en noeste arbeiders.

Dat soort propaganda streefde Gerdes niet na. Hij had ook geen grootse visioenen over de Nieuwe Heilstaat, of de Nieuwe Mens. In zijn geest ontstond een verzameling vol Hollandse puurheid. Scheepjes, Bosweg, Stilleven met Stoel, IJsbaan in de duinen, Mistig winterweer – het hangt vreedzaam bijeen als een grote ontkenning van de oorlog.

Heel venijnig is dan De Engel der Gerechtigheid. Henri van de Velde schilderde het in opdracht van de DVK. Het toont een engel met brandend Londen op de achtergrond. Het is de NSB op zijn grofst.

Mussert in een wilg

Museum Arnhem laat het aan de kijker om te oordelen of het goede of foute kunst was, schuldige, of onschuldige schilderijen. Slecht was het niet, ambachtelijk gesproken, maar over het algemeen ook niet bijzonder gedurfd of avontuurlijk. Het was wat de gewone man wel in huis wilde hebben. Het blijft moeilijk om Anton Mussert in een wilg bij een sloot te zien.

Treffend is de prent van Cees Bantzinger, een hommage aan Goya. Bantzinger heeft er een afbeelding in opgenomen van een lijdende man, getroffen door de terreur van Napoleon tijdens dienst exercities in Spanje. Blijkbaar heeft Eduard Gerdes er geen verscholen verzet in gezien.

Bantzinger was één van de kunstenaars die zich uit pure noodzaak bij de DVK meldde. Hij noemde daarbij een NSB-lidmaatschapsnummer. Dat is hem veertig jaar na de oorlog fataal geworden. Hij pleegde zelfmoord nadat hij ermee was geconfronteerd door onderzoeksjournalist Adriaan Venema.

Museum Arnhem heeft een lange traditie met neorealistische kunst. Daar horen ook de topstukken bij van Carel Willink en Pyke Koch. Ze zijn nu te zien in de mooiste zaal, met uitzicht op de Rijn. Koch had grote sympathie voor het nationaal-socialisme. Het is hem tot ver na de oorlog nagedragen.

Op de tentoonstelling hangt zijn grote doek Het Wachten. Het doet denken aan Edward Hopper, de zwart-wit-afbeelding van vijf wachtende vrouwen met modieuze hoofddeksels. Bij de DVK vonden ze het op het randje. Te negatief, bijna ontaard. Een sterk schilderij.

Geaarde Kunst wordt zondagmiddag geopend door minister Jet Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.