Urker schedels, erfenis van een bitter verleden

Door Pauline Broekema

In het rouwcentrum in Urk staat een gesloten houten kistje. Inhoud: zes menselijke schedels.

Ze zijn na een jarenlange strijd weer terug op het voormalige eiland, nadat ze lang ontvreemd zijn geweest. Drie van de zes schedels werden in 1877 meegenomen door de arts Van Hengel.

Over enkele dagen worden de menselijke resten in stilte op Urk ter aarde besteld, zoals de traditie dat voorschrijft.

Geen ballonnen

Een begrafenis op Urk is ingetogen. Al mogen elders de gewoonten zijn veranderd, op Urk geen witte ballonnen en een nazit in een café.

Een uitvaart wordt meestal geregeld door de Christelijke Onderlinge Begrafenisvereniging Draagt Elkanders Lasten. Daar is 89 procent van de Urkers bij aangesloten.

Uitbreiding

Een Urker begrafenis is sober, zoals het al generaties het geval is. De overledene ligt meestal thuis opgebaard. In die rouwdagen komt, zo is de gewoonte, iedere avond de ouderling langs. Om de familieleden voor te gaan in gebed.

Urk begraaft zijn doden. Crematies komen zelden voor. De in 1975 in gebruik genomen nieuwe begraafplaats is al aan de vierde uitbreiding toe. Op de andere twee wordt niet meer begraven. Alleen bijzettingen zijn nog mogelijk.

Olijfberg

Op de oudste begraafplaats, bij het schilderachtige Kerkje aan de Zee, staan de grafstenen strak in het gelid. Men wordt begraven met de voeten naar het oosten. Naar Jeruzalem, de Olijfberg. Graven worden hier niet geruimd. Immers wie sterft, doet dat in het vaste vertrouwen op een wederopstanding.

Vreemd dat juist een sociaal bewogen man als dr. Van Hengel die geloofsovertuiging zo met voeten trad. Johannes Frederikus van Hengel (1811-1892) streed voor verbetering van de leefomstandigheden van de Hilversumse arbeidersklasse. Daar was hij tot zijn pensionering arts.

Hij beschreef de kommervolle leefomstandigheden van de bevolking in 'De Geneeskundige Plaatsbeschrijving van het Gooiland'. Over drankmisbruik, kindersterfte, ontucht, liederlijkheid, diefstal en wangedrag. Over dronkenschap schreef hij: "er is voorwaar geen grooter vijand van huiselijke welvaart dan de jenever; en de sterke drank is buiten twijfel ook één der eerste oorzaken van armoede in het Gooiland."

Oude vissers

Die sociaal bewogen Van Hengel trad de Urker tradities met voeten, toen hij in 1877 door bedrog aan enkele Urker schedels kwam. Na zijn pensionering in 1876 was hij enige tijd waarnemer op het eiland, waar hij wederom zijn sociale gezicht laat zien. Zo stuurt hij de elite van het Gooi een bedelbrief en vraagt "eene bijdrage te leveren ten behoeve van een tehuis waar oude vissers kunnen worden verpleegd".

De schedels die hij in zijn waarnemerstijd ontvreemdde, worden later in Utrecht gebruikt bij het onderzoek dat moet aantonen dat de Urker direct afstamt van de oer-Nederlander.

Zout zoet

Het was wetenschappelijk gehocuspocus, waarmee met de teruggave van de schedels is afgerekend.

Voor onderzoeker Lucia de Vries staan de schedels voor de manier waarop decennialang met Urk is omgegaan. Een bevoogdende houding: over u, zonder u, voor u.

De Vries deed samen met Juriaan Brouwer het multimediale project Zout Zoet. Voor een boek en een documentaire interviewden ze oude Urker mannen en vrouwen. Al pratend haalden de Urkers ook 'zoute' herinneringen boven. Kinderarbeid, loodzware werkomstandigheden, ziekte. En de vernederende schedelmetingen, door wetenschappers van de wal, die tot in de jaren dertig doorgingen.

Taboe

Toen de zee een polder werd achtte de overheid de Urker ongeschikt voor dat nieuwe land. En maakte plannen de bewoners te verhuizen naar vissersdorpen als Scheveningen of Katwijk, of Brabant waar men emplooi kon vinden in de industrie.

Het project doorbrak een taboe. Er kon ineens ook gepraat worden over dat zoute verleden waarin men door wetenschap en politiek werd genegeerd.

Windmolens

Lucia de Vries vindt dat het tot op de dag van vandaag gebeurt. Dat de plannen om twee windmolenparken te bouwen bij Urk daar een voorbeeld van zijn. Plannen waar de bevolking en de lokale politiek tegen zijn, omdat de turbines het zicht op het historische dorp ingrijpend veranderen.

De schedels worden een dezer dagen begraven. Op de laatste plek die nog vrij was op het oude kerkhof. Naast de toren. Daar heeft het beenderhok gestaan waar Van Hengel destijds met een wisseltruc aan het onderzoeksmateriaal kwam.

Nieuwe Urker

Op de gedragen klanken van het orgel zingt het Urker Mannenkoor Hallelujah en herdenkt de doden van toen. Buiten wordt het leven van nu gevierd.

De buurt vlagt. Luid toeterend komt een busje aangereden. Een man en een vrouw stappen uit. Het geluk straalt van ze af. Een kersverse vader en moeder. Zij draagt op haar arm in een blauw kruippak gestoken baby'tje.

Ze worden gefotografeerd en omhelsd. Buurvrouwen rollen een spandoek uit. Nemen ze mee naar hun huis, versierd met blauwe ballonnen en een Amerikaanse vlag. Een buurman brengt een schaal. Onder aluminiumfolie, ligt nog warm van de frituur, een maaltje gebakken vis. Voor de jonge ouders. Ter verhoging van de feestvreugde. Pieter Jacob -roepnaam PJ om zijn Amerikaanse roots te eren- is er. Een nieuwe Urker.

ZoutZoet , door Juriaan Brouwer en Lucia de Vries, uitgave GBU, Urk.

Geneeskundige Plaatsbeschrijving van Het Gooiland, door dr J F van Hengel, 1875, werd in 1987 herdrukt.