'Ik hoef niet meer te rennen, ik ben een vrij man'

"Ik had in het kamp maar met één gedachte: hoe kan ik wraak nemen voor mijn kind, voor mijn vrouw en voor mijn moeder, voor mijn familie? Hoe kan ik wraak nemen voor al die vermoorde Joden?"

Alleen al door te overleven doorkruiste de Pool Chaskiel Menche de plannen die de nazi's met Sobibor hadden; niemand van de 170.000 mensen die er binnengingen had het moeten overleven. Het kamp zelf had uit de geschiedenis moeten worden gewist. Maar 47 gevangenen wisten de oorlog te overleven, door een gewaagde opstand.

In het recentelijk verschenen boek 'Ooggetuigen van Sobibor' publiceert oud-journalist Jules Schelvis, die in 1943 zelf enkele uren in het kamp was voordat hij werd doorgestuurd, zijn interviews uit de jaren tachtig met overlevenden. De gesprekken vonden plaats in de marge van het proces tegen Karl Frenzel, de bevelhebber van het kamp.

Hebzucht

De enkele Joden die door de nazi's gespaard werden om te werken in het kamp, hadden al een organisatie opgezet om te ontsnappen uit het kamp. Ze hadden immers niets te verliezen. "Wie zou overleven, zou overleven, en wie niet: de uitkomst zou hoe dan ook hetzelfde zijn", vat een van de ontsnapten het samen. "De organisatie beschikte echter niet over mensen met militaire ervaring en expertise. Hierin kwam verandering toen er een transport uit Rusland arriveerde."

In het Russische transport zaten Joodse krijgsgevangenen uit het Rode Leger. Luitenant Alexander Petsjerski begon bijna direct met het plannen van een ontsnapping. Drie weken later, op 14 oktober 1943, gebruikte hij de hebzucht van de SS'ers tegen hen.

"Tegen drie van hen werd gezegd dat er een mooie leren jas was en dat ze die snel moesten inpikken voordat iemand anders dat deed", vertelde Petsjerski Schelvis. "Ze wilden allemaal de mooiste spulletjes voor zichzelf hebben." Het eerste slachtoffer was Johann Niemann, de tweede man van het kamp. Op een paard kwam hij bij de kleermakerij aan, waar de jas lag. Hem werd gevraagd om te draaien, om te kijken of de jas paste. "Nadat Niemann zich had omgedraaid, pakte iemand de bijl en sloeg hem dood."

Dit was het moment waar Menche op gewacht had. Een gevangene die later binnenkwam, beschrijft wat hij zag: "Toen ik binnenkwam zat die kleine pettenmaker nog op Niemann en hakte met de schaar op hem in. Hij was al dood, maar die man bleef bovenop hem zitten. Hij zat onder het bloed en riep: 'Dit is voor mijn vrouw, dit is voor mijn kinderen, dit is voor mijn vader.'" Menche: "Mijn hart is lichter geworden, want ik stond in zijn bloed."

Mijnenveld

De opstand was begonnen, nu was er geen weg meer terug. Om de kans op geheimhouding zo groot mogelijk te houden, was maar een beperkt aantal mensen op de hoogte van de vluchtplannen. De rest zou er nu achterkomen, bij het appel. Alle gevangenen verzamelden zich nu midden in het kamp.

Het plan was geweest om in stilte de twintig SS'ers die dienst deden om te brengen en met alle gevangenen door de hoofdpoort naar buiten te lopen. Maar er brak een gevecht uit met een bewaker. Petsjerski: "Op dat moment kregen de SS-officieren door dat er iets ongewoons gebeurde. Natuurlijk brak er toen overal paniek uit. Ik begreep meteen dat er geen seconde te verliezen was en riep: 'Vooruit, ten aanval!'" De groep snelde zich naar het hek: een drievoudige omheining van prikkeldraad, gevolgd door een sloot en een mijnenveld.

Hoewel de bewakers van het kamp op de vluchtende menigte schoten en links en rechts mensen op landmijnen liepen, was er geen omkeren meer aan. Een van de Poolse gevangenen vluchtte met een Nederlands meisje, Gertie. "Die hield mijn hand vast, maar ze viel. Ze had een kogel in haar hoofd gekregen." Een andere gevangene weigerde nu juist te rennen. "Ik hoef niet meer te rennen, ik ben een vrij man." Hij overleefde de vlucht.

Zelfmoordmissie

Van de 350 gevangenen moeten zo'n 200 het bos hebben gehaald. Nog geen kwart daarvan overleefde de oorlog. Joden die in de bossen rond Sobibor werden gevonden, werden zonder pardon doorgeschoten. "Ze namen hen niet mee", zegt een omwonende, die soms in het bos lijken aantrof.

De opstand had grote gevolgen voor Sobibor. SS-leider Himmler was er zo verbolgen over, dat hij het kamp liet opheffen. Er werden bomen geplant om de sporen uit te wissen.

De Sobibor-uitbraak ging de geschiedenis in als een van de weinige keren dat de slachtoffers van de Holocaust succesvol in opstand kwamen, samen met een soortgelijke vlucht uit Treblinka en de opstand in het getto van Warschau. Petsjerski biechtte veertig jaar later tegen Schelvis op dat hij dacht dat het een zelfmoordmissie zou zijn. "Ik begreep heel goed dat het onmogelijk was om uit dat kamp te ontsnappen", gaf de Russische veteraan toe. "Mijn belangrijkste doel was het doden van die fascisten, van de lui die zelf mensen hadden vermoord. En misschien zouden er zo'n vijftien à twintig mensen kunnen ontkomen om de wereld de waarheid te vertellen."

Ooggetuigen van Sobibor - Jules Schelvis - Ambo Anthos - ISBN: 9789026323140